Dinitrofenol - mieszanina izomerów. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Sławomir Gralewicz

Dinitrofenol (DNP) – mieszanina izomerów: 2,3- DNP, 2,4- DNP i 2,6-DNP z przewagą 2,4-DNP, jest stosowany w produkcji barwników, kwasu pikrynowego i pikraminowego, wywoływaczy fotograficznych i materiałów wybuchowych oraz jako pestycyd w rolnictwie i sadownictwie. Dinitrofenol jest trucizną metaboliczną, a mechanizm jego działania toksycznego polega na rozprzęganiu fosforylacji oksydatywnej. Zawodowe narażenie na pary i pyły 2,4-DNP może wywoływać objawy wzmożonego metabolizmu. 2,4-DNP nie jest kancerogenem, nie wykazuje także działania genotoksycznego ani mutagennego. Za podstawę wyliczenia wartości NDS dla 2,4-DNP przyjęto wartość LOAEL dla skutków metabolicznych. Wartość ta u człowieka wynosi 1,2 mg/kg/dzień. W warunkach narażenia drogą oddechową taką dawkę pracownik może wchłonąć, gdy stężenie 2,4-DNP we wdychanym powietrzu wynosi 10,5 mg/m³. Przyjmując współczynnik niepewności równy 16 (2 dla różnic we wrażliwości osobniczej, 2 dla przejścia z wartości LOAEL do wartości NOAEL, 2 dla różnicy w sposobie narażenia i 2 dla ekstrapolacji z narażenia średnioterminowego do przewlekłego), to wyliczona wartość normatywu będzie wynosiła 0,66 mg/m³. W związku z powyższym proponuje się przyjęcie stężenia 0,5 mg/m³ za wartość NDS dla 2,4-DNP. Przyjmując, że 2,4-DNP jest najbardziej toksycznym izomerem dinitrofenolu oraz, że udział tego izomeru w dinitrofenolu – mieszaninie izomerów jest dominujący, proponujemy przyjęcie dla dinitrofenolu – mieszaniny również takiej samej wartości NDS jaką zaproponowano dla 2,4-DNP.

(2-Metoksymetyloetoksy)propanol - Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Andrzej Starek

(2-Metoksymetyloetoksy)propanol (eter metylowy glikolu dipropylenowego, DGME) jest cieczą o stosunkowo wysokiej temperaturze wrzenia, stosowaną jako rozpuszczalnik organiczny i półprodukt do syntezy chemicznej. Substancja ta odznacza się bardzo słabym działaniem toksycznym zarówno po podaniu jednorazowym, jak i powtarzanym. Efektami krytycznymi u ludzi i zwierząt są podrażnienia błon śluzowych, w tym górnych dróg oddechowych, a także depresja ośrodkowego układu nerwowego. Nie wykazano drażniącego działania tego związku na skórę oraz działania uczulającego. DGME nie działa embriotoksycznie, fetotoksycznie i teratogennie. Nie ma danych dotyczących genotoksycznego i kancerogennego działania tego związku. Wartość NDS obliczono na podstawie wyników doświadczeń na szczurach i królikach, w których wykazano działanie drażniące DGME i ustalono wartości: NOAEL równą 1200 mg/m³, NDS równą 240 mg/m³ i NDSCh równą 480 mg/m³. Zaproponowano również oznaczenie związku literą „I” oznaczającą substancje o działaniu drażniącym. Obecnie nie ma podstaw do zaproponowania wartości DSB dla DGME.

1-Metylo-2-pirolidon - Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Krystyna Sitarek

1-Metylo-2-pirolidon (NMP) jest bezbarwną, higroskopijną cieczą o zapachu amin, stosowaną jako rozpuszczalnik, zmywacz farb, środek do zawieszania pigmentów, półprodukt w przemyśle chemicznym oraz w przemyśle elektrycznym i elektronice. NMP należy do substancji nieklasyfikowanych pod względem toksyczności ostrej. Głównymi objawami ostrego działania NMP w następstwie inhalacyjnego narażenia szczurów są: ataksja, pobudzenie, a następnie śpiączka. 1-Metylo-2-pirolidon należy do związków o słabym działaniu drażniącym, które dobrze przenikają przez skórę w warunkach in vitro – średnia stała przenikania wynosi 171 ± 59 g/m² h. NMP nie wykazuje działania mutagennego ani genotoksycznego, a także nie indukuje nowotworów u szczurów narażanych 2 lata na związek o stężeniach 40 i 400 mg/m³, należy natomiast do związków zaburzających rozwój prenatalny szczurów (wywiera działanie fetotoksyczne i embriotoksyczne). W państwach skandynawskich NMP zaliczono do grupy I B, tzn. związków prawdopodobnie zaburzających prokreację u ludzi. W wyniku badania rozmieszczania znakowanego ¹⁴C lub ³H 1-metylo-2-pirolidonu u szczurów po jednorazowej iniekcji wykazano, że największe stężenie związku występuje w wątrobie. W organizmie ludzi (badania ochotników) NMP ulega przemianie do 5-hydroksy-N-metylo-2-pirolidonu, którego półokres wydalania z moczem wynosi 4 h. W Polsce nie ustalono dotychczas wartości dopuszczalnych stężeń 1-metylo-2-pirolidonu w powietrzu środowiska pracy ani też w materiale biologicznym. W Unii Europejskiej 1-metylo-2-pirolidon znajduje się na liście substancji, których wartości NDS mają być ustalone w pierwszej kolejności (lista priorytetowa). W Stanach Zjednoczonych żadna z organizacji nie ustaliła wartości normatywów higienicznych środowiska pracy dla NMP. Zaproponowano przyjęcie stężenia 120 mg/m³ za wartość NDS 1-metylo-2-pirolidonu, biorąc za podstawę wyniki badania 4-tygodniowego, w którym szczury narażano na związek o stężeniach: 1000; 500 i 100 mg/m3 przez 6 h dziennie, 5 dni w tygodniu. Przyjmując stężenie 500 mg/m³ za wartość NOEL NMP i współczynnik uwzględniający różnice międzygatunkowe = 2 oraz współczynnik związany z przejściem z badań krótkoterminowych do badań przewlekłych = 2, to wyliczona wartość NDS będzie wynosiła: 500 mg/m³ : 4 = 125 mg/m³. Za wartość NDS 1-metylo-2-pirolidonu przyjęto stężenie 120 mg/m³, które powinno zabezpieczać przed szkodliwym działaniem NMP zarówno osoby bezpośrednio narażone, jak i ich potomstwo. Za wartość NDSCh 1-metylo-2-pirolidonu przyjęto stężenie 240 mg/m³ ustalone na podstawie działania drażniącego związku.

Pentafluorek bromu - Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Konrad Rydzyński, Ewa Kuchowicz

Pentafluorek bromu (BrF5) jest bezbarwną lub jasnożółtą cieczą. Powyżej temperatury wrzenia (40,3 °C) występuje w postaci bezbarwnego gazu o ostrym, gryzącym zapachu i żrących właściwościach. Jest silnie reaktywny – reaguje ze wszystkimi znanymi substancjami chemicznymi z wyjątkiem azotu, tlenu i gazów szlachetnych; gwałtownie i wybuchowo reaguje z wodą i związkami organicznymi. Pentafluorek bromu jest produkowany na skalę przemysłową w reakcji bromu i fluoru w temperaturze 200 °C w żelaznych lub miedzianych naczyniach. Jest stosowany w syntezach organicznych jako silny czynnik fluoryzujący, głównie do produkcji fluoropochodnych węglowodorów. Stosowany także jako utleniacz w paliwie rakietowym. W niewielkiej ilości powstaje podczas produkcji trójfluorku bromu. Narażenie na pary pentafluorku bromu występuje w procesie produkcji oraz przy stosowaniu substancji do syntez organicznych. Kontakt ciekłego pentafluorku bromu lub jego par zekórą lub oczami powoduje głębokie, bolesne i długotrwałe oparzenia. Krótkotrwałe narażenie inhalacyjne na związek o dużych stężeniach powoduje poważne uszkodzenia w układzie oddechowym, podobne do uszkodzeń wywołanych narażeniem na fosgen. Krótkotrwałe narażenie na związek o małych stężeniach powoduje łzawienie i trudności w oddychaniu już po kilku minutach. Skutki narażenia na pary pentafluorku bromu w postaci obrzęku płuc mogą być oddalone w czasie o 24 do 48 h. Nie ma informacji w dostępnym piśmiennictwie o wielkości stężeń pentafluorku bromu, które powodują pojawienie się wymienionych objawów. Pentafluorek bromu w warunkach narażenia zawodowego jest wchłaniany w drogach oddechowych. W płucach pod wpływem wody dysocjuje szybko do fluorowodoru i w tej postaci jest transportowany do wszystkich tkanek organizmu. Wydalanie jonów fluorkowych odbywa się z moczem. W dostępnym piśmiennictwie nie ma informacji na temat badań dotyczących działania toksycznego pentafluorku bromu na zwierzęta laboratoryjne. Prezentowane dane eksperymentalne dotyczą trifluorku chloru, związku o podobnej reaktywności co BrF₅. Działanie obu tych substancji jest podobne, ponieważ w kontakcie z wodą tworzą kwas fluorowodorowy dysocjujący z wytworzeniem jonu fluorkowego, którego silna reaktywność jest przyczyną działania drażniącego, szczególnie silnego w miejscach kontaktu z substancją, a więc w drogach oddechowych, skórze i oku. W tkankach jon fluorkowy może m.in. powodować zaburzenia gospodarki wapniowej, niszczyć strukturę błon komórkowych przez wiązanie się z wapniem oraz ograniczać aktywność wielu enzymów. Proponujemy przyjęcie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) dla pentafluorku bromu analogicznej do przyjętej dla fluorowodoru, czyli 0,5 mg/m³ oraz wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) równej 1 mg/m³, co ograniczy możliwość występowania objawów nadwrażliwości oskrzeli na fluorki nieorganiczne, w tym HF. Przyjęcie zaproponowanej wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego powinno zabezpieczyć pracowników przed działaniem drażniącym związku na układ oddechowy, skórę i oko oraz przed możliwością wystąpienia zmian kostnych.

Tetrafluorek siarki - Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Konrad Rydzyński, Jolanta Gromadzińska

Tetrafluorek siarki (SF₄) jest bezbarwnym, niepalnym gazem o zapachu podobnym do ditlenku siarki, aktywnym i żrącym. Gwałtownie reaguje z wodą, hydrolizując do kwasu fluorowodorowego i fluorku tionylu. Używany jest do produkcji materiałów wodoodpornych, smarów oraz niektórych pestycydów. Tetrafluorek siarki może powstawać w wyniku rozkładu termicznego heksafluorku siarki - związku wchodzącego w skład materiałów izolacyjnych stosowanych w kondensatorach, transformatorach, kablach i wyłącznikach. Tetrafluorek siarki jest gazem silnie trującym, którego toksyczność jest porównywana z działaniem fosgenu. Ostre narażenie szczurów na SF₄ o stężeniu 17,6 mg/m³ powodowało zaburzenia czynnościowe układu oddechowego, duszności oraz pojawienie się wydzieliny z nosa i apatię. Tetrafluorek siarki został zaklasyfikowany jako substancja o działaniu silnie drażniącym układ oddechowy. Wykazano związek między zawodowym narażeniem na fluorki i fluorowodór a występowaniem objawów podobnych do astmatycznych. U 8,1% badanej populacji narażonych na fluorki i fluorowodór występowały duszności i świszczący oddech, ustępujące w czasie wolnym od pracy. Wyliczone ryzyko wystąpienia objawów podobnych do astmatycznych, wynikające z nadwrażliwości oskrzeli na drażniące działanie fluorków w grupach o narażeniu 0,41 ÷ 0,80 mg/m³ i 〉 0,80 mg/m³, wynosiło odpowiednio 3,4 i 5,2. Narażenie na tetrafluorek siarki o średnim stężeniu wynoszącym 1,16 mg/m³ (0,70 ÷ 1,64 mg/m³) pięciu ochotników przez 10 ÷ 50 dni (6 h/dzień, 5 dni/tydzień) nie wywoływało żadnych zauważalnych objawów. Narażenie na związek o większych stężeniach - średnio: 2,12; 2,23; 2,78; 3,46 i 3,89 mg/m³, powodowało objawy łagodnego podrażnienia skóry twarzy i oczu oraz błony śluzowej nosa. Nie odnotowano nigdy podrażnienia dolnych dróg oddechowych. Aktywny fluorowodór w środowisku wodnym tworzy kwas fluorowodorowy i w konsekwencji fluorki. Istnieje wobec tego potencjalne niebezpieczeństwo, że przy długotrwałym narażeniu na SF₄ mogą wystąpić zmiany w układzie kostnym, charakterystyczne dla fluorozy. Podsumowując przedstawione wyniki badań, proponujemy przyjąć wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) tetrafluorku siarki równą 0,5 mg/m³. Ze względu na drażniące właściwości kwasu fluorowodorowego proponuje się wprowadzenie dla tetrafluorku siarki wartości NDSCh równej 1 mg/m³. Wydaje się, że zaproponowane wartości powinny zabezpieczyć ludzi przed wystąpieniem objawów nadwrażliwości oskrzeli na fluorowodór, jak i przed działaniem drażniącym związku na skórę i błony śluzowe.

Izocyjanian cykloheksylu - metoda oznaczania
Sławomir Brzeźnicki

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń izocyjanianu cykloheksylu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr z włókna szklanego pokryty 1-(2-pirydylo)piperazyną, ekstrakcji powstałej pochodnej za pomocą mieszaniny acetonitrylu i sulfotlenku dimetylu oraz chromatograficznym oznaczaniu powstałego związku techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV-VIS) lub spektrofluorymetryczną (FLD). Oznaczalność metody wynosi 0,008 mg/m³ powietrza (detektor spektrofluorymetryczny).

Izocyjanian 3-izocyjanianometylo-3,5,5-trimetylocykloheksylu - metoda oznaczania
Sławomir Brzeźnicki

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń izocyjanianu 3-izocyjanianometylo-3,5,5-trimetylocykloheksylu (diizocyjanianu izoforonu) w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr z włókna szklanego pokryty 1-(2-pirydylo)piperazyną, ekstrakcji powstałej pochodnej za pomocą mieszaniny acetonitrylu i sulfotlenku dimetylu oraz oznaczaniu powstałego związku techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV-VIS) lub spektrofluorymetryczną (FLD). Oznaczalność metody wynosi 0,008 mg/m³ powietrza (detektor spektrofluorymetryczny).

2-(2-Metoksyetoksy)etanol - metoda oznaczania
Wiktor Wesołowski, Małgorzata Kucharska

4,4'-Metylenodianilina - metoda oznaczania
Krystyna Wróblewska-Jakubowska

Metodę stosuje się do oznaczania zawartości 4,4'-metylenodianiliny (MDA) w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr polipropylenowy FIPRO, ekstrakcji substancji za pomocą mieszaniny chloroform-metanol i oznaczaniu techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV). Oznaczalność metody wynosi 0,02 mg/m³.

Tlenek diazotu - metoda oznaczania
Małgorzata Kucharska, Wiktor Wesołowski

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń tlenku diazotu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na izolacyjnym pobraniu powietrza do worków z tworzywa sztucznego, typu Tedlar® i bezpośredniej chromatograficznej analizie próbki gazowej. Oznaczalność metody wynosi 18 mg/m³ powietrza.

Trichloronaftalen - metoda oznaczania
Barbara Romanowicz

Metodę stosuje się do oznaczania zawartości par i aerozoli trichloronaftalenu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na zatrzymaniu par i aerozoli trichloronaftalenu na amberlicie XAD-2 i filtrze z włókna szklanego, wymyciu związku acetonem lub toluenem i analizie chromatograficznej otrzymanego roztworu. Oznaczalność metody wynosi 0,5 mg/m³.

Chloroaceton. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Sławomir Czerczak, Grażyna Lebrecht

Chloroaceton jest bezbarwną cieczą o ostrym drażniącym zapachu, stosowaną przede wszystkim w przemyśle chemicznym, perfumeryjnym i farmaceutycznym. Znajduje także zastosowanie jako rozpuszczalnik oraz w produkcji fungicydów i herbicydów, a także jako dodatek do gazów bojowych, ponieważ ma silne właściwości drażniące błony śluzoe i skórę. Chloroaceton wchłania się z dróg oddechowych przez nieuszkodzoną skórę. Wywiera działanie toksyczne, może nawet spowodować zgon. Związek ten w postaci par wykazuje silne działanie drażniące na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych oraz skórę. Kontakt ciekłego chloroacetonu ze skórą wywołuje bolesne owrzodzenia. Wartość stężenia letalnego (LC₅₀) dla szczurów wynosi 996 mg/m³, wartość dożołądkowej medialnej dawki letalnej (LD₅₀) dla szczurów wynosi 100 mg/kg, natomiast dla myszy – 127 mg/kg. Chloroaceton wchłania się przez nieuszkodzoną skórę królików – dawka LD₅₀ wynosi 141 mg/kg masy ciała. Wykazano, że w procesie indukcji nowotworów skóry u myszy chloroaceton działa jak inicjator procesu. Nie znaleziono danych o toksyczności przewlekłej chloroacetonu, a także o jego rozmieszczeniu w ustroju i toksykokinetyce tego związku. Mechanizm działania chloroacetonu jest związany z jego właściwościami alkilującymi. Istniejący w USA normatyw higieniczny chloroacetonu, który zaproponowano w ACGIH jako stężenie pułapowe, wynosi 3,8 mg/m³. W Polsce dotychczas nie ustalono wartości NDS chloroacetonu. Przy ustalaniu wartości NDS chloroacetonu przyjęto fakt, analogicznie jak w ACGIH, że chloroaceton ma silne działanie drażniące na błony śluzowe oczu, drogi oddechowe oraz skórę i postanowiono przyjąć wartość stężenia 4 mg/m³ za stężenie pułapowe. Konieczne jest również oznakowanie tego związku literami „Sk”, co oznacza, że substancja wchłania się przez skórę oraz literą „I” oznaczającą substancję o działaniu drażniącym.

1,1-Dichloro-1-nitroetan - Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości
Andrzej Starek

1,1-Dichloro-1-nitroetan (DCNE) jest cieczą o przykrym zapachu, stosowaną do syntezy organicznej i jako środek do odymiania ziarna (fumigant). Związek ten jest substancją toksyczną, działającą drażniąco na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych oraz skórę. Wywiera również toksyczne działanie układowe, powodując rozległe zmiany patologiczne w układzie oddechowym, mięśniu sercowym, wątrobie i nerkach. Najmniejsze stężenie DCNE, które nie działa drażniąco na górne drogi oddechowe (NOAEL) w warunkach narażenia 204-godzinnego, wynosi 144 mg/m³. Wykazano, że DCNE wywołuje mutacje powrotne u Salmonella typhimurium. Natomiast nie ma wyników badań nad kancerogennym działaniem i wpływem tego związku na rozrodczość. Do obliczenia wartości NDS uznano wymienioną wyżej wartość NOAEL dla działania drażniącego górne drogi oddechowe za efekt krytyczny. Po zastosowaniu współczynnika niepewności równego 5 zaproponowano pozostawienie wartości NDS na dotychczas obowiązującym poziomie, tj. 30 mg/m³, a wartości NDSCh na poziomie 60 mg/m³ oraz oznakowanie związku literą „I” oznaczającą substancję o działaniu drażniącym.