Jednym z czynników, który może powodować problemy z głosem u osób, które wykorzystują go zawodowo, jest stres, którego doświadczamy w codziennym życiu, zarówno w pracy, jak i w życiu prywatnym.

Przeciążenie zbyt wieloma obowiązkami, presja czasu, sytuacje wywołujące rozdrażnienie, niepokój i przygnębienie – mogą wpływać na nasze samopoczucie psychiczne i fizyczne. Bóle głowy, problemy ze snem, problemy trawienne, uczucie napięcia mięśni, suchości w gardle, zaciskania się gardła – takie objawy fizyczne mogą być skutkiem doświadczanego stresu. Również nasz głos może ponieść konsekwencje – pojawia się ból podczas mówienia, chrypa, zmienia się brzmienie głosu, nie jesteśmy w stanie wydobyć z siebie dźwięku innego niż szept, lub w ogóle tracimy głos. Fizycznie możemy być zdrowi, ale głos szwankuje, bo przyczyna niedyspozycji ma swoje źródło w psychice [1].

Jeśli problemy z głosem mają swoje podłoże w sferze psyche (np. na skutek doświadczanego przez nas stresu), mówimy o dysfonii psychogennej (inaczej fononeurozie). To zaburzenie głosu spowodowane czynnikami psychogennymi przy braku zmian organicznych w krtani [2].

Istnieją badania potwierdzające, że czynniki psychogenne mogą wpływać na zaburzenia narządu głosu. Badania zaburzeń głosu i zaburzeń psychicznych u nauczycieli przeprowadzone przez Fiszer i wsp. (2002) wykazały, że największymi dolegliwościami była stała lub okresowa chrypka oraz uczucie zasychania w gardle. W badaniu przedmiotowym stwierdzano głównie zamiany czynnościowe. Najczęstszymi zaburzeniami w zakresie emisji głosu był: nieprawidłowy tor oddychania, skrócony czas fonacji, niewłaściwe uczynnianie rezonatorów oraz nadmierne napięcie mięśni szyi podczas fonacji. Analiza wyników badań psychologicznych wykazała, że połowa z kierowanych na konsultację psychologiczną nauczycieli z zaburzeniami głosu charakteryzowała się złym stanem zdrowia psychicznego wymagającym specjalistycznej interwencji psychologicznej. Najczęściej diagnozowano wysoki poziom niepokoju, zaburzenia snu, problemy w codziennym funkcjonowaniu oraz stosunkowo wysoki poziom dolegliwości somatycznych. Większość badanych uskarżała się na stres, którego źródłem jest praca zawodowa oraz problemy osobiste [3].

Przestrzeganie zasad higieny psychicznej jest dla jakości naszego głosu bardzo ważne. To sprawny mózg i prawidłowo funkcjonujący system nerwowy odpowiadają za właściwa fonację narządu głosu, czyli proces tworzenia głosu. Stan rozchwiania psychicznego i niekontrolowane emocje mogą powodować wzmożone napięcie mięśni zewnętrznych i wewnętrznych krtani, blokowanie lub wręcz niemożność swobodnej pracy krtani oraz aparatu artykulacyjnego. Uniemożliwia to wydawanie głosu w naturalny sposób i zmusza mięśnie wewnętrzne do nadmiernego wysiłku przy wysyłaniu dźwięku na zewnątrz. Powstaje blokada swobodnego przepływu powietrza, która stopniowo prowadzi do przeciążeń i patologii mięśni uczestniczących w tworzeniu głosu [4].

Jeśli zaburzenia głosu o podłożu psychogennym utrzymują się przez dłuższy czas, mogą prowadzić do wtórnych zmian organicznych.

Jak zapobiegać chorobom głosu o podłożu psychogennym?

• korzystając ze wsparcia specjalisty – np. psychologa,
• stosując techniki radzenia sobie ze stresem,
• wykonując ćwiczenia rozluźniające mięśnie traktu głosowego

(wg instruktażu logopedy lub trenera emisji głosu),

• stosując terapię manualną (np. masaż krtani),
• dbając o aktywność fizyczną.

Kiedy przyczyną psychogennych zaburzeń głosu jest depresja lub zaburzenia psychiczne, lekarz może zlecić przyjmowanie leków. W pomoc osobom z dysfoniami psychogennymi zaangażowani mogą być różni specjaliści: nie tylko foniatra czy psycholog, ale także logopeda lub fizjoterapeuta [5].

Relaksacja i powolne oddychanie

Jednym z wielu dobrych sposobów redukcji stresu paraliżującego nasz głos, jest relaksacja, czyli świadome wprowadzanie organizmu w stan odprężenia. To metoda łatwa do nauczenia się. Praktykowanie relaksacji przez ok. 15 minut pozwala zwiększyć poziom odczuwanej energii, rozluźnić mięśnie, powoduje uczucie przyjemności [6].

Techniki (lub metody) relaksacyjne pomagają zmniejszyć stres i zapanować nad reakcjami naszego organizmu poprzez osiągnięcie wewnętrznego spokoju i harmonii, a do tego droga wiedzie przez odpowiednie ćwiczenia fizyczne i psychiczne.

Techniki te oparte mogą być na:

• koncepcji osobowości człowieka jako całości, co pociąga za sobą oddziaływanie psychoterapeutyczne (tzw. techniki globalne),
• koncentracji na rozluźnieniu kolejno poszczególnych grup mięśniowych, aż do uzyskania stanu pełnego odprężenia psychofizycznego (tzw. techniki analityczne),
• odkrywaniu możliwości własnego ciała i uczeniu się osiągania maksymalnych efektów przy minimalnych wysiłkach [7].

Jednymi z bardziej znanych technik relaksacyjnych są: relaksacja Jacobsona oraz trening autogenny Schultza.

Metoda relaksacji Jacobsona polega na kolejnym napinaniu mięśni i utrzymywaniu napięcia przez kilka sekund, a następnie ich rozluźnianiu przy zwróceniu uwagi na stan odprężenia. Ćwiczenie relaksacji powinno trwać około 20 minut i powinno się je powtarzać codziennie.

Trening autogenny Schultza to wzbudzanie uczucia ciepła i ciężkości w kolejnych częściach ciała za pomocą słów. Odpowiednio skonstruowane zdania mają na celu wywołać ten stan [8].

Na redukcję stresu i poprawę nastroju może mieć także wpływ praktykowanie powolnego oddychania. Powolne oddychanie wiąże się z oddychaniem głębokim, zwanym też przeponowym, które jest formą kontrolowanego oddychania, ze zwiększonym wykorzystaniem mięśnia przepony. Wyniki badań dotyczących powolnego oddechu i jego wpływu na nastrój człowieka dowodzą, że odpowiednie kilkuminutowe ćwiczenia polegające na spowolnieniu tempa oddechu przyczyniają się do poprawy nastroju i samopoczucia oraz spadku objawów napięcia i lęku, co przekłada się na lepsze funkcjonowanie człowieka w środowisku pracy, w tym na wzrost jego efektywności i satysfakcji z pracy [9].

Połączenie ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i rezonansowych z ćwiczeniami całego ciała jest także rodzajem terapii przynoszącej efekty w walce z zaburzeniami głosu. Uprawianie ćwiczeń fizycznych pomaga utrzymać prawidłową postawę ciała, a tym samym pomaga w prawidłowej emisji głosu. Do terapii takich należy m.in. technika relaksacji Schlaffhorst-Andersena (od nazwisk jej twórców: Klary Schlaffhorst i Hedwiga Andersena) , zaadaptowana współcześnie do rehabilitacji głosu nauczycieli przez Margarete Saatweber. Zastosowanie tej techniki wpływa pozytywnie na postawę oraz nastrój ćwiczącego. Ruchy okrężne lub swingujące ciała wykonywane są rytmicznie i połączone ze świadomym oddychaniem oraz wydawaniem dźwięku (np. prostą recytacją lub śpiewem).

Inną metodą ćwiczeń posturalnych, zalecanych w celu relaksacji i prawidłowej pracy głosem, jest tzw. technika Alexandra (od nazwiska twórcy – Fredericka Matthiasa Alexandra), wykorzystywana głównie przez aktorów i śpiewaków. Sedno tej metody tkwi w nauce świadomego powrotu po momencie stresu do rozluźnienia mięśni oraz kontroli oddychania. Celem techniki Alexandra jest przywrócenie tych procesów do naturalności, utraconej wskutek tendencji do niepotrzebnie wzmożonej pracy narządu głosu (tzw. hyperfonacji) w sytuacjach stresujących oraz w sytuacjach nadmiernych napięć mięśniowych całego ciała. Uświadomienie sobie własnych błędów postawy, a następnie ćwiczenia umiejętności świadomej jej korekty zgodnie z tą metodą, prowadzi do nawyku zachowania prawidłowej postawy ciała podczas mówienia, również w sytuacji stresu. Dodatkowo wprowadza organizm na tor wewnętrznej regulacji [9]. Technika ta jest jedną z metod radzenia sobie ze stresem dla osób pracujących głosem.

[1] When it isn’t just physical…The effects of stress and emotion on the voice, World Voice Day April 16th, 2016, The British Voice Assciation,
https://britishvoiceassociation.org.uk/downloads/free-voice-care-literature/The%20Effects%20of%20Stress%20and%20Emotion%20on%20the%20Voice.pdf (dostęp: 08.07.2024).

[2] Kosztyła-Hojna B., Moskal-Jasińska D., Kraszewska A., Skorupa M., Łobaczuk-Sitnik A., Zdrojkowski M., Biszewska J., Psychogenne uwarunkowania zaburzeń jakości głosu i mowy w aspekcie foniatryczno-logopedycznym, Logopedia T. 48, Nr 2, 2019, s. 361, https://logopedia-ptl.pl/index.php/logopedia/article/view/logopedia-48-2-kosztyla-hojna/logopedia-48-2-kosztyla-hojna (dostęp: 15.07.2024).

[3] Kosztyła-Hojna B., tamże, s. 364.

[4] Rokitiańska M., Laskowska H., Zdrowy głos, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003, s. 46-47.

[5] Sielska-Badurek E., Zestresowany głos, sielskabadurek.pl,
https://sielskabadurek.pl/2020/06/21/zestresowany-glos/ (dostęp: 08.07.2024).

[6] Sumińska S., Grodecka P., Radzenie sobie ze stresem. Poradnik; CIOP-PIB, Warszawa 2022, s. 24,
https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/file/96312/Radzenie-sobie-ze-stresem-Poradnik-S-Suminska.pdf (dostęp: 08.07.2024).

[7] Woźnicka E., Wybrane metody relaksacji w terapii głosu [w:] Edukacja +. Biuletyn dla nauczycieli 2013, Nr 7, s. 9,
https://www.wsuniterra.pl/files/upload/biuletyn/7-Edukacja_plus_VII.pdf (dostęp” 08.07.2024).

[8] Sumińska S., Grodecka P., tamże, s. 24-25.

[9] Sumińska S., Rola ćwiczeń oddechowych w regulacji poziomu stresu i nastroju – przegląd badań, Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 2023, 7 s. 16,
https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/file/97420/202307203105&BP-7_2023_s_16_19_Suminska.pdf (dostęp: 08.07.2024).

[10] Niebudek-Bogusz E., Postępowanie w dysfoniach zawodowych w krajach Unii Europejskiej i na świecie, Medycyna Pracy 2009, 60(2), s. 155,
https://cybra.lodz.pl/Content/8761/Medycyna_Pracy_2009_T_60_nr_2_(151-158).pdf (dostęp: 08.07.2024).

Aby wiedzieć więcej o tym, jak redukować swój stres, zapraszamy do lektury:

Radzenie sobie ze stresem. Poradnik

Autorzy: Sumińska S., Grodecka P., CIOP-PIB, Warszawa 2022

Rola ćwiczeń oddechowych w regulacji poziomu stresu i nastroju – przegląd badań

Autor: Sumińska S., , Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 2023, 7 s. 16-19