1. Jakie czynniki należy uwzględnić jako te, które mogą  przyczynić się do zwiększenia zagrożenia awarią przemysłową?
2. Jakie czynniki należy uznać jako te, które mogą  pogłębić skutki poważnej awarii?
3. Jak należy rozumieć pojęcie „teren otaczający zakład,”  to znaczy o jaki obszar tu chodzi? Jeśli przyjmiemy w pewnym uproszczeniu, że  jest to powierzchnia okręgu w centrum którego znajduje się obiekt  niebezpieczny, to jaki należy przyjąć promień tego okręgu R? Lub jaką należy  przyjąć odległość L, jeśli z uzasadnionych względów należy oczekiwać  ukierunkowanego rozprzestrzeniania się pierwotnych skutków awarii (lub  oddziaływania czynników zewnętrznych na powstanie awarii)?

Ani Dyrektywa Seveso II, ani polskie przepisy do tej pory nie określały w tym względzie wymagań. Ustawa zmieniająca ustawę Prawo ochrony środowiska doprecyzowała, iż chodzi tu o zakłady sąsiednie i obiekty, które nie są zakładami o zwiększonym ryzyku lub zakładami o dużym ryzyku oraz obszary i zabudowania, które mogą być źródłem zagrożeń lub zwiększać ryzyko ich wystąpienia lub pogłębiać skutki awarii przemysłowej lub nasilić efekt domina. Jednak należy pamiętać, że są to zmiany, które dopiero będą wprowadzane do systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowych poszczególnych zakładów. Zarówno prowadzący obiekty zidentyfikowane jako niebezpieczne tzn. zwiększonego lub dużego ryzyka awarii, jak również właściwe władze sprawujące nadzór, przyjmujące zgłoszenia oraz wykonujące inne przewidziane prawem zadania, mogą stosować zróżnicowane podejście do omawianej kwestii.

W celu określenia proponowanego podejścia do tych zagadnień wykonano prace studialne różnych zagranicznych i krajowych materiałów źródłowych. Chodzi tu przede wszystkim o zalecenia dotyczące określenia czynników zwiększających zagrożenia awarią lub czynników mogących pogłębić skutki poważnej awarii przemysłowej (pytania 1 i 2 sformułowane wyżej). Szczególną uwagę zwrócono na zagadnienie wyznaczania wielkości obszarów, które należy uznać za „otoczenie zakładu”, w odniesieniu do którego należy podawać w zgłoszeniu wymagane informacje (pytanie 3). Kwestia wielkości tego obszaru jest oczywiście sprawą indywidualną w odniesieniu do danego obiektu niebezpiecznego. Zależy ona od rodzaju zagrożeń (uwolnienie substancji o różnym stopniu toksyczności, ich postać, lotność, zagrożenie ekotoksyczne, zagrożenie pożarowe różnego rodzaju, wybuchowość, itd.). Wielkość obszaru zależy także m.in. od wielu czynników charakteryzujących dany obszar (np. topografia terenu), oraz od ilości substancji niebezpiecznych. W tej sytuacji niemożliwe jest wyznaczenie jakichś uniwersalnych kryteriów do ustalenia a priori wielkości takich obszarów i nadanie im normatywnego charakteru.

Jak wiadomo, ustalenie, prognozowanie stref i obszarów, na których mogą wystąpić różnorodne skutki poważnej awarii (pożary, wybuchy, uwolnienia) jest jednym z głównych celów raportów o bezpieczeństwie, są one także jedną z podstawowych przesłanek przy opracowaniu wewnętrznych i zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych. Te wielkości są oceniane za pomocą odpowiednich metod, przede wszystkim symulacji komputerowej, stosowanych do konkretnych sytuacji rozważanych w ramach ustalania oraz analizy scenariuszy awarii.

Są to jednak procedury wykonywane w zasadzie tylko w zakładach kategorii ZDR, przepisy bowiem nie formułują takich wymagań wobec ZZR. Ponadto należy zauważyć, że w przypadku ZDR analiza ryzyka wystąpienia awarii oraz ocena zasięgu i rodzaju jej skutków są procedurami wykonywanymi znacznie później, niż procedura zgłoszenia. Innymi słowy – wielkości te w czasie wykonywania procedury zgłoszenia nie są dostępne.

Na potrzeby procedury zgłoszenia, zarówno w przypadku ZZR, jak i ZDR, niezbędne jest jednak ustalenie zalecanych wielkości obszarów, na których należy scharakteryzować te czynniki, które mogą w oczywisty sposób wpłynąć na wielkość zagrożenia awarią lub na wielkość jej skutków. Celowe jest przy tym, aby podejście do tych kwestii zarządów obiektów niebezpiecznych a także właściwych władz było na terenie kraju w miarę ujednolicone – dlatego rozpoczęto prace nad przygotowaniem rozporządzenia ministra środowiska zgodnie z delegacją zawartą w ustawie zmieniającej ustawę Prawo ochrony środowiska:

Art. 73a. Minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych i ministrem właściwym do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

1) sposób ustalania bezpiecznej odległości, o której mowa w art. 73 ust. 4 i 5,

2) rodzaje poważnych awarii przemysłowych, których potencjalne skutki należy uwzględnić przy ustalaniu bezpiecznej odległości, o której mowa w art. 73 ust. 4 i 5,

3) parametry graniczne oddziaływania potencjalnych skutków poważnych awarii przemysłowych w zakresie palności, wybuchowości i toksyczności substancji niebezpiecznych, których miejsca występowania należy uwzględnić przy ustalaniu bezpiecznej odległości, o której mowa w art. 73 ust. 4 i 5

– kierując się potrzebą zapewnienia wysokiego poziomu ochrony ludzi i środowiska.

Propozycje ujednoliconego sposobu określania otoczenia obiektów niebezpiecznych

Propozycje opracowano na podstawie danych literaturowych, w których podano sposoby oceny stref zagrożenia skutkami wybuchów, pożarów i uwolnień. Chodzi tu o dane o wielkich katastrofach przemysłowych w ostatnich latach a także o dane o wielkości stref zagrożenia w przypadku uwolnienia ok. 130 szczególnie niebezpiecznych, najbardziej rozpowszechnionych substancji chemicznych (bardzo toksycznych, toksycznych, skrajnie i wysoce łatwo palnych i wybuchowych) zamieszczone w „Tabelach wielkości stref zagrożenia, ostrzegania i ewakuacji”¹⁾.

Opracowując propozycje nawiązano także do postanowień poprzedniej, pierwszej Dyrektywy Seveso (82/501/EWG wraz z jej zmianami, w której ustalono odległość między obiektami 500  m jako czynnik powodujący wzrost zagrożenia awarią, którą należy uwzględniać przy wykonywaniu szeregu procedur przeciwdziałania awariom przemysłowym. Jak już wspomniano, wielkość tych stref zależy od rodzaju zagrożenia oraz od rodzaju i ilości substancji niebezpiecznych. Bez indywidualnych pełnych analiz scenariuszy awarii nie jest możliwe ich precyzyjne określenie.

W związku z tym, na potrzeby procedury notyfikacji, tj. zgłoszenia niebezpiecznego obiektu właściwym władzom, zaproponowano w celu ujednolicenia oceny sytuacji i określenia czynników zwiększających zagrożenie oraz czynników pogłębiających skutki awarii zalecane podejście do charakteryzacji otoczenia zakładu. Polega ono na ustaleniu dwóch zalecanych wielkości - odległości L lub promienia okręgu R, które należy uwzględniać przy opracowaniu informacji dotyczących otoczenia obiektu (zakładu / instalacji) niebezpiecznego. Fakt zakwalifikowania obiektu niebezpiecznego do kategorii zwiększonego ryzyka awarii (ZZR) lub do kategorii dużego ryzyka (ZDR) odzwierciedla wewnętrzne, immanentne czynniki określające zagrożenie związane z rodzajem i ilością różnych substancji niebezpiecznych. Logicznym więc jest przyjęcie założenia, że wielkość obszaru czyli terenu otaczającego obiekt niebezpieczny (tzn. wielkość L lub R) również powinna być różna dla obu kategorii obiektów niebezpiecznych oraz powinna uwzględniać rodzaj czynnika stwarzającego zagrożenie (pożar, wybuch, uwolnienie substancji toksycznych).

Poniżej przedstawiono propozycje tych wielkości, przygotowane na podstawie materiałów źródłowych z uwzględnieniem wyżej omówionych założeń.

1. Czynniki zwiększające zagrożenie

Zalecana wielkość stref (wielkości L i/lub R) wewnątrz lub na zewnątrz obiektu niebezpiecznego, w celu określenia czynników, które mogą przyczynić się do zwiększenia zagrożenia awarią przemysłową, w tym do zaistnienia efektu domina:

Komentarz:
Ustalając te proponowane wielkości uwzględniono przede wszystkim zagrożenia pożarowo-wybuchowe. Uwolnienie substancji toksycznych, zarówno wewnątrz zakładu jak i z obiektów na zewnątrz zakładu, jeśli nie są one równocześnie wybuchowe lub skrajnie/wysoce łatwo palne, nie powoduje możliwości zaistnienia efektu domina lecz będzie stanowić czynnik wpływający na wielkość skutków. Oprócz zagrożeń pożarowo-wybuchowych w strefach określanych przez proponowane wartości L i R, należy uwzględnić inne czynniki zewnętrzne, przede wszystkim takie możliwe zjawiska jak obsunięcie ziemi, powodzie, tąpnięcia gruntu (na obszarach górniczych), itp.

2. Czynniki pogłębiające skutki awarii

Zalecana wielkość stref (wielkości L i/lub R) względem obiektu niebezpiecznego, na których powinny być zidentyfikowane czynniki mogące spowodować pogłębienie skutków poważnych awarii:

Jeśli chodzi o rodzaj czynników to znaczy rodzaj obiektów znajdujących się w otoczeniu, sprawa wydaje się dosyć oczywista. Dla porządku wymienimy poniżej rodzaje obiektów, które należy szczególnie mieć na uwadze dokonując charakterystyki terenu otaczającego obiekt niebezpieczny w strefach określanych przy pomocy wielkości L i R.

Są to przede wszystkim:

• osiedla mieszkaniowe lub zwarta zabudowa miejska (liczba mieszkańców);
• obiekty użyteczności publicznej (stałe przebywanie ludzi),takie jak szkoły, przedszkola, żłobki, domy opieki, szpitale, itp.;
• obiekty przemysłowe;
• obiekty okresowych zgromadzeń ludności, takie jak kościoły i inne obiekty kultu religijnego, stadiony sportowe, miejsca zgromadzeń, itp.;
• trasy komunikacyjne drogowe, kolejowe i wodne;
• rzeki, kanały i inne akweny wodne, w szczególności ujęcia wody pitnej;
• chronione obszary środowiska oraz obszary o szczególnej wrażliwości;
• obszary wodonośne;
• areały uprawne;
• obiekty o szczególnej wartości kulturowej i materialnej.

¹⁾ Zasady postępowania ratowniczego 2004. Opracowanie  na podstawie „The 2004 Emergency Response – Guidebook” oraz ADR: K. Biskup, B.  Hancyk. Wyd.: Firex, Zakład Wydawnictw i Szkolenia Fundacji Rozwoju Ochrony  Przeciwpożarowej, Koordynator zespołu konsultantów:  dr R. Grosset. Warszawa 2004