OD REWOLUCJI TECHNOLOGICZNEJ DO TRANSFORMACJI SOCJOEKONOMICZNEJ

- Niestandardowe formy wykonywania pracy w świecie Internetu

Autor: mgr Magdalena Dobrzyńska, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
Kontakt: madob@ciop.pl DOI: 10.5604/01.3001.0013.3193
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 2019, nr 8, s. 13-16

W serwisie przeanalizowano przemiany na rynku pracy i upowszechnienie się niestandardowych form wykonywania pracy w kontekście czynników indywidualnych, społecznych i państwowych w dobie gospodarki cyfrowej. Omówiono niestandardowe formy wykonywania pracy pod kątem elastyczności rynku, kluczowej dla gospodarki cyfrowej i pracy z wykorzystaniem platform internetowych. Rozpatrzono ekspansję tych form wykonywania pracy z perspektywy jednostki, w szczególności indywidualizmu. Naświetlono kontekst społeczny zmian, akcentując zmiany ról społecznych. W ostatniej części nakreślono zmianę oczekiwań wobec współczesnego państwa dobrobytu.

Słowa kluczowe: niestandardowe formy wykonywania pracy, elastyczny rynek pracy, praca z wykorzystaniem platform internetowych, państwo dobrobytu, gospodarka

Wstęp

Według teorii długich cykli koniunkturalnych, rewolucja technologiczna nieuchronnie prowadzi do transformacji stosunków społeczno-ekonomicznych. Upowszechnianie się technologii w kolejnych sektorach skutkuje przekształceniami gospodarki, które z kolei wpływają na zmiany struktur społecznych, a te (przez oddziaływanie na proces polityczny), wymuszają powstanie nowych instytucji socjoekonomicznych [1].

Jednym z obszarów, w którym jak w soczewce odbijają się procesy spofeczno-gospodarcze, jest rynek pracy, a z perspektywy przekształceń socjo-ekonomicznych szczególnie interesujący wydaje się rozwój niestandardowych form wykonywania pracy. Upowszechniają się one wprawdzie od lat 70. XX wieku, w ostatnich latach pojawiły się jednak nowe wyzwania na rynku pracy związane z gospodarką współdzielenia i pracą za pośrednictwem platform internetowych.

Artykuł ma na celu dokonanie analizy, na podstawie publikacji UE, jak niestandardowe formy zatrudnienia, w tym praca przez Internet, wpisują się we współczesne przekształcenia społeczno-ekonomiczne. W pierwszej jego części scharakteryzowano zjawisko pracy za pośrednictwem Internetu, przede wszystkim pracy z wykorzystaniem platform internetowych. Następnie niestandardowe formy wykonywania pracy oceniono z perspektywy jednostki, społeczeństwa i państwa. Omówiono m.in. zagadnienia związane z indywidualizacją scenariuszy życiowych, wpływem przemian demograficznych i społecznych na podejmowanie pracy w niestandardowych formach zatrudnienia, rolą stosunków pracy w podtrzymywaniu lub zmianie dominującego modelu rodziny oraz wyzwaniami dla systemu zabezpieczenia społecznego i modelu polityki społecznej państwa dobrobytu.

Praca za pośrednictwem platform online

Niestandardowe formy wykonywania pracy obejmują sytuacje inne niż tradycyjne, czyli takie,  w których zatrudnienie przebiega na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, w pełnym wymiarze czasu pracy, w stałych godzinach nieprzekraczających dobowego i tygodniowego czasu pracy oraz w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Tym samym do niestandardowych form wykonywania pracy zaliczamy zarówno pracę na czas określony, pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, pracę chałupniczą, telepracę, jak i współdzielenie pracy, outsourcing czy najnowsze formy zarobkowania - w ramach gospodarki współdzielenia i z wykorzystaniem platform internetowych. Różnice między poszczególnymi krajami w zakresie form i powszechności niestandardowych form wykonywania pracy na rynku pracy (rys. 1. i 2.) wynikają, po pierwsze, ze struktury gospodarczej i rozwoju technologii, po drugie z regulacji rynku pracy, po trzecie z regulacji systemu zabezpieczenia społecznego, a po czwarte - z tradycji i uwarunkowań historycznych.

Rys. 1. Struktura pracowników państw Unii Europejskiej ze względu na status zatrudnienia,
bez uwzględnienia wymiaru czasu pracy w 2015 roku

Źródło: Europejskie badanie warunków pracy (2015), Eurofound
https://www.eurofound.europa.eu/pl/data/european-working-conditions-survey [dostęp: 01.03.2019]

Jedną z najnowszych form pracy jest praca za pośrednictwem platform online - dynamicznych stron internetowych łączących funkcje cyfrowego rynku i przedsiębiorstwa. Jest to wirtualne miejsce spotkania się podaży i popytu na pracę, gdzie użytkownicy zdobywają informacje oraz zawiązują relacje ekonomiczne i społeczne. Praca za pośrednictwem platform online pojawiła się wraz z postępującą cyfryzacją i nowym zjawiskiem - tzw. gospodarką współdzielenia (ang. collaborative economy, sharing economy).

Rys. 2. Odsetek zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w 2006 i 2018 w krajach Unii Europejskiej Źródło: Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do [dostęp: 7.06.2019]

Jak czytamy w publikacji Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, w gospodarce współdzielenia aktywność ekonomiczna „organizowana jest za pośrednictwem platform współpracy, które umożliwiają wytworzenie otwartego rynku w celu krótkoterminowego użytkowania dóbr i usług zazwyczaj dostarczanych przez osoby indywidualne" [2], Opiera się ona na trzech rodzajach podmiotów - oferujących usługi, użytkownikach i pośrednikach. Oferujący usługi to podmioty, które w sposób okazjonalny lub ciągły (profesjonalna, zestandaryzowana działalność) wnoszą zasoby, tzn. czas lub umiejętności. Użytkownicy usług to podmioty poszukujące tych zasobów. Z kolei pośrednicy to podmioty, które posługując się platformą internetową umożliwiają dokonywanie transakcji między dostarczycielami a użytkownikami usług. Przykładem takiej platformy jest Airbnb, łącząca osoby poszukujące noclegu z wynajmującymi krótkoterminowo kwatery prywatne, czy Freelancer - przeznaczona dla oferujących i poszukujących usług z zakresu m.in. tłumaczeń, grafiki, edycji tekstu czy pozycjonowania stron. Platformy internetowe wykorzystywane są do świadczenia i pozyskiwania wielu rodzajów usług, np. do nauczania - wykorzystują je zarówno instytucje akademickie, jak i niezrzeszeni eksperci (odpowiednio Coursera i Skillshare).

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych platform online jest Uber, która łączy prywatne osoby poszukujące transportu w mieście z właścicielami aut gotowymi je przewieźć. Specyfika usług świadczonych za jej pośrednictwem - przewóz osób - spowodowała, że działalność firmy stała się tematem debaty publicznej, powodem protestów ulicznych przedstawicieli korporacji taksówkarskich oraz przedmiotem sporów sądowych w zakresie kwalifikacji prowadzonej działalności gospodarczej - zarówno przed sądami krajowymi, jak i Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej [2].

Model świadczenia usług oferowany przez Ubera, i szerzej, praca za pośrednictwem platform internetowych, stają się przyczynkiem do dyskusji o przekształceniach współczesnej pracy, kierunku zmian rynku pracy oraz charakterze stosunków pracodawców i pracowników w kontekście ciągle dywersyfikujących się niestandardowych form zatrudnienia. Co więcej, osadzenie produkcji dóbr i usług w strukturze społecznej powoduje, że upowszechnienie się nowych technologii musi „doprowadzić do przeciwstawienia się istniejącym formom organizacyjnym, postawom kulturowym, zakorzenionym interesom i ustrojowi instytucjonalnemu" [1], W tym kontekście istotne jest rozpatrzenie zachodzących na rynku pracy zmian z różnorodnej perspektywy - indywidualnej, społeczeństwa i państwa.