WARUNKI PRACY W WYBRANYCH POMIESZCZENIACH SZPITALA - WYNIKI BADAŃ PILOTAŻOWYCH HAŁASU, OŚWIETLENIA I MIKROKLIMATU

Autorzy: dr inż. Bożena Smagowska, dr hab. inż. Dariusz Pleban prof. CIOP-PIB, dr inż. Andrzej Sobolewski, mgr inż. Andrzej Pawlak Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy Kontakt: bosma@ciop.pl DOI: 10.5604/01.3 0 01.0012.7788
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 2018, nr 12, s.

W artykule zamieszczono ocenę trzech czynników fizycznych środowiska pracy, tj. hałasu, oświetlenia i mikroklimatu w wybranych pomieszczeniach szpitala. Pomieszczenia do badań zostały wytypowane we współpracy z pracownikami służby bhp. Pomiary wielkości charakteryzujących hałas, oświetlenie i mikroklimat przeprowadzono w sali operacyjnej oraz pomieszczeniach sterylizacji i patomorfologii. W tym celu zastosowano metody pomiarowe określone w normach. Na podstawie wyników badań pilotażowych stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych hałasu w zakresie uciążliwości oraz konieczność poprawy natężenia oświetlenia w sali operacyjnej, pomieszczeniu sterylizacji oraz pracowni histologicznej. W odniesieniu do mikroklimatu w sali operacyjnej oraz pomieszczeniach sterylizacji spełnione są wymagania komfortu termicznego przy założeniu małej aktywności fizycznej pracowników, natomiast w pomieszczeniu patomorfologii istnieje konieczność zmian w zakresie tego czynnika.

Słowa kluczowe: hałas, oświetlenie, mikroklimat, szpital

Wstęp

W Polsce w 2017 r. w sekcji „opieki zdrowotnej i pomocy społecznej" zatrudnionych było ok. 868,2 tys. pracowników [1]. Według danych GUS liczba pracujących w sytuacji zagrożenia zdrowia wynikającego z warunków pracy wynosiła w tej sekcji 7598 osób, zaś spośród czynników związanych ze środowiskiem pracy (dla wszystkich sekcji) największe zagrożenie stanowił hałas, następnie pyły przemysłowe, a na trzecim miejscu znalazł się mikroklimat gorący i zimny [2].

Nieodpowiednie warunki akustyczne na stanowiskach pracy w pomieszczeniach szpitalnych są wynikiem hałasu docierającego z zewnątrz pomieszczenia, hałasu od stosowanej aparatury i narzędzi oraz hałasu pogłosowego, będącego skutkiem właściwości pomieszczenia [3,4]. Według zaleceń WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) równoważny poziom dźwięku A w pomieszczeniach szpitalnych nie powinien przekraczać 30 dB, a szczytowy poziom dźwięku C - 40 dB [5]. Wyniki badań poziomu dźwięku A tła akustycznego w salach operacyjnych to wg Luzzi i in. 60 dB [6], a wg Holzer i in. 70 dB [7].

W szpitalach australijskich na oddziałach intensywnej opieki medycznej (OIOM) poziom dźwięku A tła akustycznego przekracza 50 dB [8]. Badania prowadzone przez Marius i in. wykazały, że średni poziom dźwięku A w szpitalnych oddziałach ratunkowych wynosi 52,9 dB, natomiast najwyższy notowany poziom dźwięku A mieścił się w granicach 94-117 dB [9]. Z kolei Lawson z zespołem, prowadząc badania na oddziałach intensywnej terapii, wykazali, że poziom dźwięku A w porze nocnej wynosi 50 dB, a poziom szczytowy dźwięku C sięga 80-86 dB [10]. Podobne wyniki w różnych częściach pomieszczeń operacyjnych w porze dziennej uzyskali Luzzi [6] oraz Pai [li]: najwyższe poziomy hałasu dźwięku A zanotowali w zakresie 80-90 dB.

W odniesieniu do wymagań parametrów pomieszczeń szpitalnych w znowelizowanej w 2015 r. PN-B-02151-3:2015-10 podano, ze izolacyjność akustyczna ścian, drzwi i stropów R'A, powinna być w salach operacyjnych większa od 55 dB, w salach OIOM większa od 48 dB, zaś w salach pacjentów - większa od 45 dB [12]. Tak wysokie wymagania w stosunku do tych pomieszczeń wynikają m.in. ze stosowania aparatury i narzędzi emitujących dźwięki o wysokim poziomie. Według danych literaturowych w salach operacyjnych poziom dźwięku A hałasu pił, wiertarek szybkoobrotowych i narzędzi ręcznych dochodzi nawet do 110 dB [7]. W standardowych warunkach narzędzia te nie wytwarzają hałasu przez cały czas zabiegu. Jednakże przyjmując, że wartość emitowanego przez źródło dźwięku A wynosi 110 dB oraz dopuszczalny poziom ekspozycji na hałas w czasie dnia pracy ze względu na ochronę słuchu wynosi 85 dB, to hałas o tym poziomie nie powinien oddziaływać na pracownika dłużej niż 2 minuty dziennie.

Hałas nie jest jedynym czynnikiem fizycznym wpływającym negatywnie na warunki pracy w pomieszczeniach szpitalnych. Z danych literaturowych wynika, że także kolejne dwa czynniki fizyczne, tj. oświetlenie i mikroklimat, w istotny sposób wpływają na ocenę warunków pracy w pomieszczeniach szpitalnych. Niewłaściwe warunki oświetleniowe wynikają głównie ze zbyt niskich poziomów natężenia oświetlenia ogólnego, niedoświetlenia obszarów poza polem operacyjnym, zbyt dużych różnic luminancji sąsiadujących płaszczyzn oraz z niedostatecznego oddawania barw [13-15]. Nieodpowiednie oświetlenie według danych Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu dotyczy ok. 30% sal operacyjnych w placówkach objętych badaniem [16].

Wyniki badań krajowych w zakresie oceny środowiska termicznego do celów zapewnienia odpowiednich warunków mikroklimatu w salach operacyjnych, gabinetach zabiegowych oraz laboratoriach diagnostyki medycznej zawarto w kilku różnych publikacjach [17-21]. Należy jednak zauważyć, że przez termin „komfort termiczny" rozumie się sytuację, w której człowiek czuje, że jego organizm znajduje się w stanie zrównoważonego bilansu cieplnego, tzn. nie odczuwa ani uczucia ciepła, ani zimna [22]. Przykładowe dane literaturowe wskazują, że 74% respondentów w salach operacyjnych (w grupie objętej badaniem) negatywnie oceniło warunki cieplne [21].

W ramach oceny warunków pracy nie należy pomijać aspektu jej uciążliwości, określanej jako ogólna reakcja, wyrażająca postawę niezadowolenia i sprzeciwu wobec warunków środowiska pracy bądź związanych z nimi implikacji zdrowotnych. Czynniki akustyczne, oświetlenie i mikroklimat mogą negatywnie wpływać na pracownika, powodując m.in. jego rozdrażnienie, spadek koncentracji uwagi czy zmęczenie [3,21]. Mimo istniejących standardów, doniesień lekarzy, pielęgniarek i personelu laboratoryjnego, dotychczas nie rozpatrywano jednoczesnej oceny z zakresu hałasu, oświetlenia i mikroklimatu w salach operacyjnych, gabinetach zabiegowych oraz laboratoriach diagnostyki medycznej [16].

W artykule zaprezentowano wyniki badań pilotażowych, które dotyczą opisanego problemu.

Metody pomiarów

     Hałas

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne [23] i rozporządzeniem Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [24] oraz wymaganiami zawartymi w normach [25-27], podstawowymi wielkościami mierzonymi i wyznaczanymi podczas pomiarów hałasu na stanowiskach pracy są:

• równoważny poziom dźwięku A i równoważny poziom dźwięku G (w przypadku hałasu infradźwiękowego) i poziomy ciśnienia akustycznego w tercjowych pasmach częstotliwości
• poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy lub tygodniowego przeciętnego czasu pracy
• szczytowy poziom dźwięku C
• maksymalny poziom dźwięku A.

Pomiary hałasu wykonuje się, stosując metody określone w normach: PN-EN ISO 9612 [25], PN-N-01307:1994 [26] oraz PN-Z-01338:2010 [27] (w przypadku hałasu infradźwiękowego), zgodnie z jedną z następujących strategii wg PN-EN ISO 9612:2010:

• pomiary z podziałem na czynności: praca wykonywana w trakcie dnia jest analizowana i dzielona na pewną liczbę reprezentatywnych czynności; w odniesieniu do każdej z nich przeprowadzane są oddzielne pomiary hałasu
• pomiary stanowiskowe: na podstawie wyznaczonych grup o jednorodnej ekspozycji na hałas
• pomiary całodzienne: poziom ciśnienia akustycznego jest mierzony w sposób ciągły przez cały dzień pracy.

W opisywanych badaniach narażenia na hałas na stanowiskach pracy zastosowano metodę z podziałem na czynności oraz w jednym przypadku, ze względu na specyfikę pracy (sala operacyjna), zastosowano monitoring (pomiar ciągły wielkości charakteryzujących hałas).

      Oświetlenie

Wielkości charakteryzujące oświetlenie to średnie natężenie oraz równomierność. Ich ocenę przeprowadza się według wymagań zawartych w PN-EN 12464-1:2012 [28]. Średnie natężenie oświetlenia wylicza się na podstawie wyznaczonych płaszczyzn roboczych i punktów pomiarowych [29,30]. Równomierność oświetlenia należy wyznaczać osobno w odniesieniu do obszaru zadania wzrokowego i do obszaru bezpośredniego otoczenia na poszczególnych płaszczyznach roboczych w całym pomieszczeniu oraz w stosunku do strefy komunikacyjnej [29,30].

      Mikroklimat

Oceny mikroklimatu na stanowiskach pracy dokonuje się na podstawie wskaźników komfortu cieplnego [22]. Do ich określenia konieczne jest monitorowanie takich parametrów fizycznych, jak temperatura powietrza, temperatura promieniowania, wilgotność i prędkość przepływu powietrza [20,22].

W zakresie badań mikroklimatu warunki komfortu cieplnego środowiska pracy określa się według wymagań zawartych w PN-EN ISO 7730:2006 za pomocą wskaźników PMV (przewidywana ocena średnia) i PPD (przewidywany procent niezadowolonych), [31]. Wskaźnik PPD określa przewidywany odsetek osób niezadowolonych z warunków cieplnych danego środowiska i jest wyznaczany na podstawie wartości PMV. Wskaźnik PMV (bezwymiarowy) określa stan odczuć cieplnych na siedmiostopniowej skali. Pożądany zakres zmienności wskaźnika PMV w otaczającym środowisku, z uwagi na dobre samopoczucie przebywających w nim osób, zawarty jest w przedziale ±0,5. W takim przypadku w większej grupie ludzi zaledwie 10% (PPD = 10%) wyraża niezadowolenie z jakości cieplnej środowiska. Ten stan rzeczy określany jest mianem komfortu cieplnego.

Wyniki pomiarów

Pomiary wielkości charakteryzujących hałas, oświetlenie i mikroklimat przeprowadzono w wybranych pomieszczeniach szpitala na podstawie analizy literatury i rozmów z pracownikami służb bhp.

         Hałas

W tab. 1. zamieszczono wyniki pomiarów wielkości charakteryzujących hałas przeprowadzonych w blokach: operacyjnych, patomorfologicznych oraz w pomieszczeniach centralnej sterylizacji. W sali operacyjnej zostały przekroczone wartości dopuszczalne hałasu ze względu na możliwość realizacji przez pracownika jego podstawowych zadań (tzw. kryterium uciążliwości, wynoszące 55 dB zgodnie z PN-N-01307:1994).

Na rysunku zamieszczono przebieg zmian poziomu dźwięku A w sali bloku operacyjnego podczas wymiany stawu biodrowego mężczyzny. Jak widać, wartości poziomu dźwięku A dochodzą nawet do 90 dB, co potwierdza wyniki uzyskane w innych badaniach na świecie [7].

Tabela 1. Wyniki badań wielkości charakteryzujących hałas w badanych pomieszczeniach

gdzie:

L _{EX, 8h}   - poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego wymiaru czasu pracy,

L _Amx,tj  - maksymalny poziom dźwięku A,

L _Cpeak,tj -  szczytowy poziom dźwięku C, 

L_geq.tj - poziom dźwięku G

Rys. Przebieg w czasie poziomu dźwięku A w sali bloku operacyjnego

W pomieszczeniu centralnej sterylizacji głównymi źródłami hałasu były moduły doczyszczenia elementów wyposażenia medycznego, myjka ultradźwiękowa oraz pistolet sprężonego powietrza. W pomieszczeniu tym oprócz czyszczenia wyposażenia medycznego wykonuje się prace związane z dokumentacją medyczną. Wyniki wielkości charakteryzujących hałas z pomiarów dają podstawy do stwierdzenia przekroczenia wartości poziomu dźwięku A i poziomu dźwięku G w czasie pobytu pracownika na stanowisku pracy, określających kryteria uciążliwości hałasu w zakresie częstotliwości słyszalnych (wynoszących 55 dB) i infradźwiękowych (wynoszących 86 dB na stanowisku pracy do wykonywania prac koncepcyjnych) ze względu na rodzaj wykonywanej pracy - opracowywanie danych. Ponadto w tym pomieszczeniu przekroczona była wartość poziomu ekspozycji na hałas 80 dB określająca tzw. próg działania. Na stanowisku pracy czyszczenia elementów pistoletem sprężonego powietrza czas ekspozycji na hałas powinien wynosić 10 minut, żeby nie były przekraczane wartości dopuszczalne poziomu ekspozycji na hałas (85 dB) w zakresie częstotliwości słyszalnych.

W bloku patomorfologii zmierzony równoważny poziom dźwięku A w czasie pobytu pracownika na stanowisku pracy przekracza 55 dB, co oznacza, że hałas jest tam uciążliwy ze względu na charakter wykonywanej pracy. Natomiast nie występowały przekroczenia dopuszczalnych wartości hałasu, tj. poziomu ekspozycji na hałas, maksymalnego poziomu-dźwięku A i szczytowego poziomu dźwięku C ze względu na ochronę słuchu. Wartość poziomu dźwięku G określająca uciążliwość hałasu infradźwiękowego (86 dB) również nie była przekroczona.

     Oświetlenie

Wyniki pomiarów natężenia oświetlenia i jego równomierności w wybranych pomieszczeniach szpitala zamieszczono w tab. 2.-5. (s. 19.). Zmierzone natężenie oświetlenia w odniesieniu do określonych obszarów i punktów pomiarowych w sali operacyjnej, centrali sterylizacyjnej oraz pracowni histologicznej (za wyjątkiem obszaru ruchu oraz pulpitu sterowniczego Bio Opitca) nie spełnia wymagań zawartych w normie [28]. Inaczej było w pracowni formalinowej, w której wymagania te były spełnione. Wyniki pomiarów równomierności oświetlenia w badanych pomieszczeniach potwierdziły spełnienie wymagań w zakresie tej wielkości charakteryzującej oświetlenie.

Tabela 2. Wyniki pomiarów natężenia i równomierności oświetlenia w sali operacyjnej

h - wysokość miejsca/płaszczyzny (tab. 2.-5.)

*PN-EN 12464-1:2012: Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach (tab. 2. 5.)

Tabela 3. Wyniki pomiarów natężenia i równomierności oświetlenia w pomieszczeniu sterylizacji

Tabela 4. Wyniki pomiarów natężenia i równomierności oświetlenia w pracowni formalinowej

Tabela 5. Wyniki pomiarów natężenia i równomierności oświetlenia w pracowni histologicznej

     Mikroklimat

Wyniki pomiarów wielkości charakteryzujących mikroklimat, wykonanych w badanych pomieszczeniach, zamieszczono w tab.6., a wyniki oszacowań wartości wskaźników PMV i PPD w tab. 7. W bilansie cieplnym człowieka z otoczeniem uwzględnia się oddziaływanie na wymianę ciepła czterech wielkości fizycznych środowiska (mikroklimatu środowiska), tj. temperatury powietrza, średniej temperatury promieniowania, prędkości przepływu powietrza oraz wilgotności względnej powietrza. Na intensywność wymiany ciepła między ciałem człowieka i otoczeniem zasadniczy wpływ ma odzież, stąd ważnym parametrem uwzględnianym w bilansie cieplnym jest informacja o efektywnej izolacyjności cieplnej odzieży (I_cle) wyrażonej w clo.

Tabela 6. Wartości średnie mikroklimatu, zmierzone w badanych pomieszczeniach

gdzie:

TA - temperatura powietrza

TG - temperatura poczernionej kuli

RH - wilgotność względna

TR- średnia temperatura promieniowania

VA - prędkość przepływu powietrza

Tabela 7. Wyniki oszacowań wartości wskaźników PMV i PPD w zależności od rodzaju odzieży i metabolizmu

gdzie:

I_cle - izolacyjność odzieży określona na podstawie [30] M - metabolizm

PMV- przewidywana ocena średnia

PPD - przewidywany procent niezadowolonych

Decydującym parametrem w bilansie cieplnym jest wartość metabolizmu M, W/m² wyrażająca aktywność fizyczną człowieka związaną z wykonywaną pracą.

W pomieszczeniu służącym do sterylizacji warunki komfortu cieplnego są spełnione, jeżeli wartości metabolizmu wynoszą M = 100 W/m² - wówczas wartości wskaźników wynoszą PMV = 0,47, a PPD =9,7%. Z kolei w sali operacyjnej komfort cieplny występuje w jednym przypadku, tj. w odniesieniu do wartości metabolizmu M = 100 W/m² i zestawu odzieży chirurgicznej bez fartucha: Icle = 0,56 clo i wówczas PMV = 0,42. Stan ten w warunkach analizowanego mikroklimatu może być osiągnięty przy małej aktywności fizycznej, natomiast przy większej aktywności fizycznej odbywającej się w tych samych warunkach i w tej samej odzieży, przeciętne cieplne odczucia subiektywne mieściły się w zakresie od: „lekko ciepło" do „lekko ciepło - ciepło". W przypadku zestawu odzieży chirurgicznej z fartuchem Comfort Plus wykraczały poza zakres komfortu cieplnego (PMV > 0,5).

W pomieszczeniu patomorfologii w zastanych warunkach środowiskowych, subiektywne odczucia cieplne (na podstawie wskaźnika PMV) zawierały się w przedziale: „lekko ciepło - ciepło". Warunki te istotnie odbiegały od zakresu odpowiadającego odczuciom komfortu cieplnego pożądanego ze względu na charakter wykonywanej pracy wymagającej skupienia, uwagi i precyzji.

Podsumowanie

Wyniki pilotażowych pomiarów parametrów hałasu w wybranych pomieszczeniach szpitalnych wykazały, że na badanych stanowiskach pracy nie są przekroczone wartości dopuszczalne wielkości charakteryzujących hałas ze względu na ochronę słuchu: poziom ekspozycji na hałas (85 dB), maksymalny poziom ciśnienia akustycznego A (115 dB) i szczytowy poziom ciśnienia akustycznego C (135 dB). W pomieszczeniu centralnej sterylizacji przekroczona jest wartość poziomu ekspozycji na hałas, określona progiem działania (80 dB), przy którym - zgodnie z rozporządzeniem - należy podejmować określone działania eliminujące lub ograniczające ryzyko zawodowe związane z narażeniem na hałas [23]. W związku z tym pracodawca jest zobowiązany do zaplanowania i podjęcia działań zmniejszających ryzyko zawodowe związane z narażeniem na hałas. Poza tym, stosując nieobligatoryjne kryteria uciążliwości hałasu można stwierdzić, że hałas w sali operacyjnej (podczas wykonywania zabiegu operacyjnego), w centralnej sterylizacji oraz w bloku patomorfologii jest czynnikiem uciążliwym. Główne źródła emisji tego hałasu stanowi wyposażenie medyczne, stosowane podczas zabiegu, wykorzystywane w procesach czyszczenia (centralna sterylizacja) lub obróbce materiału do badań (pomieszczenia patomorfologii).

Na podstawie wyników pomiarów natężenia oświetlenia, w sali operacyjnej (za wyjątkiem obszaru działania dużej lampy operacyjnej i obszaru ruchu) oraz w centralnej sterylizacji (za wyjątkiem obszaru ruchu) zaobserwowano, że nie zostały spełnione wymagania normatywne. Wynikało to przede wszystkim z faktu korzystania z wyeksploatowanych i przestarzałych opraw oświetleniowych.

Analiza cieplnych warunków pracy w badanych pomieszczeniach, bazująca na wskaźniku PMV wykazała, z wyjątkiem bloku patomorfologii, że podczas pracy określonej wartością metabolizmu M nieprzekraczającego 100W/m² (tj. wymagającej niskiego wydatku energetycznego) i wykonywanej w odzieży o izolacyjności cieplnej lcle0,56 spełnione zostały warunki komfortu cieplnego. W warunkach pracy wykonywanej w tym samym mikroklimacie i w tej samej odzieży ochronnej, ale wymagającej zwiększonego wysiłku fizycznego (metabolizm M > 100 W/m²) wystąpi akumulacja ciepła w organizmie pracownika, powodująca jego obciążenie cieplne odczuwane jako: „lekko ciepło" i „ciepło". Zastosowanie w tych samych warunkach pracy odzieży z fartuchem Comfort Plus zwiększy akumulację ciepła w organizmie i odczuwanie dyskomfortu cieplnego.

Przedstawione w artykule pilotażowe wyniki pomiarów i oceny warunków pracy związanych z jednoczesnym występowaniem czynników szkodliwych i uciążliwych na stanowiskach pracy w szpitalu mają na celu zasygnalizowanie problemu narażenia na te czynniki w środowisku pracy, jakim są placówki medyczne.

BIBLIOGRAFIA

[1]  Maty Rocznik Statystyczny Polski, GUS 2018

[2]  Zgierska A., Auksztol J. (red.) Warunki pracy w 2017 r., GUS 2018 [3] Caracausi R. Acousticand Noise Effects in Hospitals. ICSV 21.13-17 July 2014, Pekin, Chiny

[4]  Tur B„ Demiral Y„ Ergór A. et al. Noise Level in the Hospital Setting. ICSV 22, 12-16 July 2015, Florencja, Włochy

[5]  WHO Regional Office for Europe. Night Noise Guidline for Europe. Denmark2009

[6]  Luzzi S, Falchi S, Becchi C, Baldacchini A. Sound anaiysis of noise pollution in operating rooms. Euronoise 2003,19-21 May 2003, Naples, Italy ID: 210

[7]  Holzer L.A., Leihner A., Kazianschutz M. at al Noise Measurement in Totai Knee Arthropiasty. "Noise & Health" 2014,16:205-207

[8]  Elliott R.M., McKinley S.M. A pilot study of sound ieveis in anAustraiian aduit generał intensive care un/f. "Noise & Health" 2010,12,46:26-36

[9]  Marius A., Tijunelis M.D., Elizabeth Fitzsullivan B.A., Sean 0. Henderson M.D. Noise in the ED. „Am. J. Emerg. Med." 2005,23:332-335

[10]  Lawson N., Thompson K., Saunders G. et al. Sound Intensity and noise evaluation in a Critical Care Unit "Am. J. Crit. Care" 2010,19:88-98

[11]  Pai J.Y A Study in Hospital Noise-A CaseFrom Taiwan. "In J. Occup. Saf. Ergon." 2007,13,1:83-90

[12]  PN-B-02151-3:2015-10 Akustyka budowlana - Ochrona przed hałasem w budynkach - Część 3: Wymagania dotyczące izolacyjności akustycznej przegród w budynkach i elementów budowlanych

[13]  Pawlak A. Wymagania i metoda oceny oświetlenia miejscowego, [w]: Technikaświetlna'98. Poradnik-lnformator.1.2. Red. Dybczyński W., Grzonkowski J. Warszawa, PKOś 1998

[14]  Grzonkowski J., Pracki P Technika świetlna 09.12. Warszawa 2013

[15]  Ryzyko zawodowe. Metodyczne podstawy oceny. Praca zbiorowa pod red. W.M. Zawieski, CIOP-PIB, Warszawa 2007

[16]  Janosik E., Kułagowska E. Ocena warunków oświetlenia w salach operacyjnych oraz ich wpływu na odczucia personelu pielęgniarskiego. „Medycyna Pracy" 2007,58,5:403-410

[17]  Jankowski T., Młynarczyk M. An impact of the efficient functioning of the ventilation and air-conditioning system on thermal comfort of the medical staff in the operating room. "Journal of Ecological Engineering" 2016,17,5:114-119. DOI: 10.12911/22998993/65459

[18]  Kaiser K., Wolski A., Klimatyzacja i wentylacja w szpitalach: Teoria i praktyka eksploatacji. I.PPU. MASTA, Gdańsk 2007

[19]  Uścinowicz P, Chludzińska M. Thermal environment conditions in Polish operating rooms. "Buildingand Environment" 2015,94:296-304

[20]  Młynarczyk M. Temperatura ekwiwalentna jako wskaźnik do oceny odczuć środowiska cieplnego. „Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja" 2016,1,47:17-20

[21]  Bogdan A, Chludzińska M. Odczucia cieplne chirurgów i personelu medycznego podczas prowadzenia operacji - wstępne wyniki badań ankietowych. „Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo, Wentylacja" 2014,45,11:440-442

[22]  Bogdan A., Chludzińska M. Komfort cieplny w szpitalnych salach opera-cyjnych w świetle dokumentów prawnych i normatywnych. „Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo, Wentylacja" 2014,9,45:352-358

[23]  Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. Dz.U. Nr 157, poz. 1318

[24]  Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U. 2018 poz.1286

[25]  PN-EN ISO 9612:2011 - Akustyka - Wyznaczanie zawodowej ekspozycji na hałas -- Metoda techniczna

[26]  PN-N-01307:1994 Hałas-Dopuszczalne wartości parametrów hałasu w środowisku pracy-Wymagania dotyczące wykonywania pomiarów

[27]  PN-Z-01338: 2010 Akustyka - Pomiar i ocena hałasu infradźwiękowego na stanowiskach pracy

[28]  PN-90/E-01005. Technika świetlna. Terminologia

[29]  PN-EN 12464-1:2012: Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach

[30]  Komentarz Polskiego Komitetu Oświetleniowego dotyczącego polskiej normy PN-EN 12464-1: 2004. Oświetlenie miejsc pracy we wnętrzach. PKOś, Warszawa 2007

[31]  PN-EN ISO 7730:2006: Ergonomia środowiska termicznego - Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów miejscowego komfortu termicznego

Publikacja opracowana na podstawie wyników IV etapu programu wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy", finansowanego wiatach 2017-2019 w zakresie zadań służb państwowych przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy.