OCHRONA OCZU I TWARZY PRZED CZYNNIKAMI BIOLOGICZNYMI

 

Autor: dr inż. Grzegorz Owczarek, dr Joanna Szkudlarek, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, Kontakt: growc@ciop.lodz.pl
Źródło:  Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 2020, nr 4, s. 11-13

W obliczu możliwości wystąpienia epidemii, społeczność, w której wystąpiło takie zagrożenie, a z drugiej strony - lekarze, pielęgniarki oraz pozostały personel medyczny stają przed poważnym narażeniem na czynniki biologiczne. Inwazja patogenów do organizmu, przenoszonych głównie drogą kropelkową, jak również poprzez bezpośredni kontakt, może odbywać się również przez spojówki oczu. W związku z tym, podczas wystąpienia prawdopodobieństwa narażenia oczu na czynniki biologiczne, zalecane jest stosowanie odpowiednich środków ochrony oczu i twarzy. W artykule omówiono zagadnienia dotyczące stosowania różnych typów środków ochrony oczu i twarzy w środowisku, w którym występują zagrożenia czynnikami biologicznymi.

 

Czynniki biologiczne (wszelkiego rodzaju patogeny, takie jak bakterie i wirusy) mogą dostać się do oczu drogą kropelkową (w formie aerozolu lub rozprysków cieczy), w formie dymów i par lub przez potarcie oka elementem, na którym znajdują się szkodliwe patogeny. W związku z tym, podczas narażenia na czynniki biologiczne, występujące w środowisku pracy i życia codziennego, zalecane jest stosowanie odpowiednich środków ochrony oczu i twarzy. Dotyczy to w szczególności osób mających bezpośredni kontakt z osobami zarażonymi, stanowiącymi tym samym źródło narażenia na czynniki biologiczne. Do tej grupy należy w sposób szczególny zaliczyć lekarzy, pielęgniarki oraz pozostały personel medyczny.

Wszystkie środki ochrony oczu i twarzy chroniące przed czynnikami biologicznymi muszą spełniać wymagania rozporządzenia 2016/425 [1], w którym w punkcie 3.10.2 określone są wymagania zasadnicze dla środków ochrony indywidualnej, przeznaczonych do zapobiegania kontaktowi powierzchniowemu całego ciała lub jego części z substancjami i mieszaninami niebezpiecznymi dla zdrowia lub szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Zgodnie z postanowieniami tego rozporządzenia środki ochrony indywidualnej służące do ochrony przed czynnikami biologicznymi muszą zapobiegać przedostawaniu się lub przenikaniu takich substancji, mieszanin i czynników przez powłokę ochronną w przewidywanych warunkach użytkowania, dla których te środki są przeznaczone. Z zapisu tego wynika, że konstrukcja wszystkich środków ochrony indywidualnej służących do ochrony przed czynnikami biologicznymi - a więc również środków ochrony oczu i twarzy - i materiały, z których te środki są wykonane, muszą zapewnić możliwie najwyższy poziom szczelności wobec szkodliwych czynników.

 

Naturalna ochrona oczu przed czynnikami zewnętrznymi

 

Naturalną ochronę przed czynnikami zewnętrznymi, w tym czynnikami biologicznymi, stanowi płyn łzowy. Spojówka oka chroni je przed zanieczyszczeniami i zakażeniem w wyniku wytworzenia warstwy (o grubości około 6-10 pm) lekko oleistego płynu łzowego [2]. Łzy są wytwarzane przez gruczoły łzowe spojówki umieszczone nad okiem i nieustannie rozprowadzane po powierzchni rogówki. Dzięki odruchowi mrugania łzy i powieki działają jak „nawilżacz" i „wycieraczka". Dzięki zawartości lizozymu, immunoglobulin i laktoferryny, płyn łzowy ma działanie bakteriobójcze i przeciwzapalne. Płyn łzowy odgrywa również znaczącą rolę w procesie widzenia. Tworzy stabilną i gładką warstwę na nieregularnej powierzchni rogówki, zapobiega rozproszeniu padających promieni świetlnych i powoduje prawidłowe ich załamywanie. Bierze udział w procesach metabolicznych dostarczając rogówce i spojówce tlen oraz inne składniki odżywcze, równocześnie odprowadzając zatłuszczony nabłonek i produkty przemiany materii. Zaburzenia w wydzielaniu się płynu łzowego prowadzą do stanów zapalnych spojówek, ubytków nabłonka rogówki, pojawienia się mikrotoksyn, unaczynienia okołorąbkowego, zniesienia lub obniżenia wrażliwości, a także spadku przezroczystości rogówki [3].

 

Cechy charakteryzujące środki ochrony oczu i twarzy, a ich różnorodne przeznaczenie

 

Pod pojęciem środków ochrony oczu i twarzy, zgodnie z oficjalną definicją, kryją się środki ochrony indywidualnej, które stanowią barierę dla szerokiego spektrum czynników zewnętrznych (głównie mechanicznych i termicznych, biologicznych i chemicznych oraz promieniowania optycznego) pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a oczami i ich najbliższym otoczeniem lub oczami i całą twarzą. Typowymi, najczęściej stosowanymi ochronami zabezpieczającymi oczy wraz z ich najbliższym otoczeniem są ochronne okulary oraz gogle.

Oczy wraz z całą twarzą zabezpieczane są przez osłony twarzy lub przyłbice. Do środków ochrony oczu i twarzy zalicza się również wizjery stanowiące element wyposażenia sprzętu, służącego do ochrony dróg oddechowych oraz odzieży ochronnej (w szczególności dotyczy to kombinezonów izolujących cały organizm).

 

Cechy, jakie powinna posiadać bariera pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a oczami i twarzą, czyli cechy środków ochrony oczu i twarzy zależą od ich przeznaczenia. Jeśli podstawowym przeznaczeniem środków ochrony oczu i twarzy jest ochrona oczu przed szkodliwym promieniowaniem optycznym, najważniejszą cechą jest zdolność blokowania promieniowania optycznego na takim poziomie, aby ilość promieniowania docierającego do oczu była bezpieczna. Przykładem środków ochrony oczu i twarzy przeznaczonych do ochrony przed szkodliwym promieniowaniem optycznym są ochrony stosowane podczas spawania lub w przemyśle hutniczym. W wymienionych przykładach zastosowania środków ochrony oczu i twarzy istotna jest również ochrona przed czynnikami mechanicznymi i termicznymi. Jeśli środki ochrony oczu przeznaczone są do ochrony przed czynnikami mechanicznymi w postaci odprysków ciał stałych, konstrukcja ochron przeznaczonych do pracy w takim środowisku powinna charakteryzować się odpornością mechaniczną, na poziomie uniemożliwiającym uszkodzenie ochrony i dostanie się do jej wnętrza niebezpiecznych dla oczu i twarzy odprysków. Ochrona przed czynnikami termicznymi polega w uproszczeniu na tym, aby temperatura pod osłoną nie przekraczała wartości mogących wywołać poparzenia oczu i skóry twarzy.

W przypadku ochrony przed czynnikami chemicznymi i biologicznymi najważniejszą cechą stanowiącą o skuteczności ochrony jest więc szczelność kompletnej konstrukcji ochrony. Ponadto wiele czynników chemicznych może wchodzić w reakcje chemiczne z materiałami, z których wykonane są ochrony. Może to być powodem zniszczenia lub utraty szczelności. Zagadnienie związane z utratą szczelności środków ochrony indywidualnej w wyniku oddziaływania substancji chemicznych jest w sposób szczególny brane pod uwagę w przypadku takich środków ochrony indywidualnej, jak rękawice i obuwie oraz odzież ochronna.

W przypadku środków ochrony oczu i twarzy przeznaczonych do ochrony w środowisku, w którym występują zagrożenia agresywnymi czynnikami chemicznymi (np. stężone kwasy, zasady itp.) sprawdzana jest odporność materiału ochrony na zachlapanie roztworami tych substancji.

 

Patogeny a uszkodzenie ŚOI

 

Czynniki biologiczne w istocie nie stanowią zwykle zagrożenia zniszczenia materiału, z którego wykonana jest osłona. Przenoszone drogą kropelkową (np. wirusy, bakterie) lub w postaci płynów ustrojowych (np. rozbryzgi krwi) nie uszkodzą typowego filtra ochronnego oraz oprawy ochronnych okularów, gogli, osłony twarzy lub wizjera będącego elementem sprzętu służącego do ochrony dróg oddechowych lub odzieży izolującej cały organizm. Osobnym zagadnieniem jest uszkodzenie ochrony w wyniku oddziaływania innych czynników, nie zawsze branych pod uwagę jako stwarzające bezpośrednie zagrożenie, skutkujące utratą szczelności. Zniszczenie w postaci rozdarcia lub pęknięcia wizjera w odzieży izolującej nie wystąpi w wyniku kichnięcia na wizjer, lecz w przypadku, gdy zostanie on uszkodzony, np. podczas niewłaściwego przechowywania.

To, w jakim stopniu zachowana jest szczelność bariery pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a oczami i ich najbliższym otoczeniem, zależy od typu zastosowanego środka ochrony oczu i twarzy. Zastosowanie sprzętu do ochrony dróg oddechowych w postaci pełnych masek z wizjerami lub odzieży izolującej cały organizm zapewnia najwyższy możliwy poziom szczelności. Do osiągnięcia tego celu wymagane jest prawidłowe dopasowanie masek oraz kombinezonów.

 

Rodzaje środków ochrony oczu oraz oczu i twarzy

 

Gogle ochronne, których konstrukcja zapewnia ścisłe przyleganie do twarzy, również zapewniają wysoki poziom szczelności. Należy jednak pamiętać, że praktycznie wszystkie rodzaje gogli ochronnych przylegających ściśle do twarzy wyposażone są w systemy wentylacyjne. Mogą to być najprostsze systemy w postaci otworów na oprawie gogli lub specjalnie profilowanych osłoniętych szczelin (kanałów wentylacyjnych). Oczywiste jest, że większą szczelność zapewnią gogle z systemem wentylacyjnym w postaci osłoniętych kanałów wentylacyjnych. Podobnie, jak w przypadku masek i kombinezonów, aby zapewnić maksymalny możliwy poziom szczelności gogli ochronnych muszą być one prawidłowo dopasowane, czyli ściśle przylegać to twarzy użytkownika. Na fot. 1. przedstawiono dwa rodzaje gogli ochronnych, w których system wentylacji jest w postaci osłoniętych szczelin.

Fot. 1. Gogle ochronne z systemem wentylacji w postaci osłoniętych szczelin

 

Fot. 2. Osłona twarzy z dodatkowymi elementami zapewniającymi przyleganie osłony bezpośrednio do twarzy użytkownika

 

 

 

 

Osłony twarzy chronią nie tylko oczy i bezpośrednio przylegający do oczu obszar, lecz całą twarz. Typowe osłony twarzy, określane również jako przeciwodpryskowe, nie posiadają dodatkowych elementów zwiększających szczelność. Nie jest to konieczne z uwagi na ich typowe zastosowanie. W przypadku osłon twarzy przeznaczonych do stosowania w środowisku zagrożenia czynnikami biologicznymi i chemicznymi, stosowane są osłony twarzy wyposażone w elastyczne elementy przylegające bezpośrednio do twarzy. Konstrukcje tego typu, podobnie jak maski i odzież izolująca zapewniają najwyższy możliwy poziom szczelności. Na fot. 2. przedstawiono osłonę twarzy z dodatkowymi elementami zapewniającymi szczelne przyleganie do twarzy.

 

 

 

Okulary ochronne są najczęściej stosowanym typem środków ochrony oczu. Chronią wyłącznie oczy wraz z ich najbliższym otoczeniem. Podstawowym elementem odróżniającym okulary ochronne od powszechnie stosowanych okularów korekcyjnych jest rozmiar oprawy oraz zapewnienie ochrony bocznej, w postaci tzw. osłonek bocznych. Rozmiar oprawy okularów korekcyjnych warunkowany jest aktualnymi trendami mody. Oprawy okularów korekcyjnych mogą być duże lub małe. Dla tego typu opraw nieoceniany jest parametr określany jako tzw. minimalny obszar pokrycia, czyli minimalny obszar, jaki musi być osłonięty przez okulary.

Fot. 3. Okulary ochronne, których konstrukcja pozwala na ich stosowanie z wybranymi typami opraw okularów korekcyjnych

W przypadku okularów ochronnych ich wielkość musi spełniać ten warunek. Do tzw. minimalnego obszaru pokrycia zaliczany jest również obszar boczny. Dodatkowo, aby uszczelnić całą konstrukcję okularów ochronnych, stosowana jest osłona na górnej części oprawy. Szczelność konstrukcji okularów ochronnych można również zwiększyć poprzez zapewnienie możliwie bliskiego przylegania okularów do twarzy. Można to uzyskać stosując konstrukcję panoramiczną lub wyposażoną w odpowiednio wyprofilowane osłonki boczne wraz z osobną osłoną górnej części oprawy. Bardzo pomocnym rozwiązaniem konstrukcyjnym, pozwalającym na zwiększenie szczelności okularów ochronnych, są systemy pozwalające na regulację długości i kąta pochylenia zausznika. Niezależnie jednak od konstrukcji okularów ochronnych, ten typ ochrony oczu nie zapewnia szczelności na takim poziomie, jak gogle ochronne.

W przypadku narażenia na czynniki biologiczne, które mogą dostać się do obszaru ocznego drogą kropelkową (w formie aerozolu lub rozprysków cieczy), w formie dymów i par lub przez potarcie oka elementem, na którym znajdują się szkodliwe patogeny, stosuje się często okulary ochronne. Okulary ochronne są używane powszechnie m.in. przez lekarzy i pielęgniarki. W środowisku, w którym prawdopodobieństwo przedostania się do oka czynników biologicznych nie jest relatywnie wysokie (np. podczas robienia zastrzyków, zabiegów itp.), lekarze i pielęgniarki mogą nosić okulary ochronne. Bariera, jaką one stanowią w tym przypadku, w znaczący sposób podnosi bezpieczeństwo w warunkach narażenia na czynniki biologiczne, mogące dostać się do organizmu poprzez spojówki oczu. Jest ono nieporównywalnie mniejsze, niż np. podczas pracy przy przemysłowej linii produkcyjnej, na której może dojść do rozszczelnienia instalacji lub innych awarii, skutkujących pojawieniem się w środowisku pracy wysokiego stężenia czynników szkodliwych.

Okulary ochronne mogą być również stosowane w celu ograniczenia ryzyka w wielu innych sytuacjach, w których narażenie na czynniki biologiczne nie jest jednoznacznie określone. Przemawiają za tym dwie najważniejsze funkcje środków ochrony oczu i twarzy. Po pierwsze, stanowią one barierę pomiędzy środowiskiem, w którym mogą występować czynniki biologiczne, a po drugie - utrudniają kontakt oczu z elementami, na których mogą znajdować się szkodliwe patogeny.

Stosowanie okularów ochronnych w środowisku występowania zagrożeń biologicznych może być jednak utrudnione dla osób noszących okulary korekcyjne, a w niektórych przypadkach praktycznie niemożliwe. Aby okulary ochronne mogły być stosowane wraz z okularami korekcyjnymi, muszą mieć odpowiednio dużą oprawę oraz konstrukcję zauszników, pozwalającą na jednoczesne stosowanie wraz z oprawą okularów korekcyjnych. Na fot. 3. przedstawiono okulary ochronne, których konstrukcja pozwala na stosowanie z wybranymi typami opraw okularów korekcyjnych.

 

Parametry środków ochrony oczu i twarzy, odnoszące się do ich szczelności

 

Parametrami, które zdefiniowane są w normie PNEN 166:20 05 [4]  zharmonizowanej z rozporządzeniem 2016/4251, zawierającej wymagania techniczne dla środków ochrony oczu i twarzy, odnoszącymi się do szczelności środków ochrony oczu i twarzy są:

  • ochrona przed kroplami i rozbryzgami cieczy (ochrony oznaczone cyfrą 3)
  • ochrona przed grubymi cząstkami pyłu (pyły o rozmiarze cząstek > 5 pm, ochrony oznaczone cyfrą 4)
  • ochrona przed drobnymi cząstkami pyłu (gazy, pary, aerozole, dymy i pyły o rozmiarze cząstek < 5 pm, ochrony oznaczone literą K).

W ochronie oczu i twarzy nie ma wyraźnych kryteriów, mówiących np. o tym, że w przypadku określonego (wyrażonego liczbowo) stężenia pyłów lub natężania i wielkości strumienia cieczy, należy stosować określone rodzaje ochron. Parametr - ochrona przed kroplami cieczy - wyznaczany jest wyłącznie w odniesieniu do osłon twarzy. Parametry - ochrona przed grubymi cząstkami pyłu oraz ochrona przed drobnymi cząstkami pyłu - wyznaczane są wyłącznie dla gogli ochronnych. Do okularów ochronnych normy techniczne z obszaru wymagań dla środków ochrony oczu i twarzy nie definiują żadnych parametrów, które w sposób jednoznaczny mogą zostać odniesione do poziomu szczelności.

Jeśli zatem konieczna jest ochrona przed czynnikami w postaci kropel cieczy, należy stosować osłony twarzy, dla których pozytywnie został zweryfikowany taki parametr, jak ochrona przed rozbryzgami cieczy (osłona oznaczona liczbą 3). W przypadku, kiedy konieczna jest ochrona przed pyłami o rozmiarze cząstek większych od 5 pm należy stosować gogle chroniące przed grubymi cząstkami (gogle oznaczone cyfrą 4). Do ochrony przed gazami, parami, aerozolami, dymami i pyłami o rozmiarze cząstek mniejszym od 5 pm należy stosować gogle do ochrony przed drobnymi cząstkami pyłu (gogle oznaczone literą K).

 

Dezynfekcja, konserwacja i czyszczenie oraz przechowywanie środków ochrony oczu i twarzy

 

Zasada, której należy bezwzględnie przestrzegać podczas stosowania wszelkiego typu środków ochrony oczu i twarzy w środowisku, w którym wstępują zagrożenia biologiczne, jest prawidłowo przeprowadzona dezynfekcja stosowanych ochron. Nie można dopuścić bowiem do sytuacji, w której sama bariera przed czynnikiem szkodliwym staje się źródłem zagrożenia. Po każdorazowym użyciu środków ochrony oczu i twarzy w środowisku zagrożonym czynnikami biologicznymi, środki te powinny zostać poddane dezynfekcji zgodnie z zaleceniami producenta. Jeśli producent nie określił takich zasad, dezynfekcję należy przeprowadzić zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami. Praktycznie wszystkie dostępne na rynku środki do dezynfekcji nie powinny negatywnie wpływać na środki ochrony oczu i twarzy. Dotyczy to w szczególności tych elementów, przez które patrzymy. Nie powinny one ulegać zmatowieniu po zastosowaniu środka dezynfekującego. Jeśli jednak producent nie określił rodzaju środka do dezynfekcji, wskazane jest wstępne sprawdzenie, czy zastosowany środek dezynfekcyjny nie wpłynie na zmatowienie szybek stosowanych w środkach ochrony oczu i twarzy. Najprostszym sposobem na przeprowadzenie dezynfekcji środków ochrony oczu i twarzy jest spryskanie powierzchni ochrony środkiem do dezynfekcji, a następnie umycie całej ochrony ciepłą wodą z detergentem. Tak zdezynfekowaną i umytą ochronę można pozostawić do wysuszenia lub wytrzeć miękką bawełnianą ściereczką lub papierowym ręcznikiem.

Kolejność, w jakiej wykonujemy te czynności (najpierw dezynfekcja, a potem mycie oraz suszenie i wycieranie) jest taka sama, jak podczas dezynfekcji rąk. W pierwszej kolejności używamy płynu do dezynfekcji, aby następnie umyć zdezynfekowane już ręce. Detergenty, takie jak mydło lub płyn do mycia naczyń (szczególnie polecany do mycia środków ochrony oczu i twarzy z uwagi na właściwości zwilżania powierzchni) również powodują redukcję drobnoustrojów.

W przypadku środków ochrony oczu i twarzy przeznaczonych do ochrony przed czynnikami biologicznymi należy zwrócić również szczególną uwagę na sposób czyszczenia, konserwacji oraz przechowywania tych środków. Naturalne jest, że jeśli elementy, przez które patrzymy będą brudne, użytkownik będzie chciał je zdjąć i wyczyścić. Działanie takie może samo w sobie stanowić zagrożenie przedostania się do oczu szkodliwych czynników biologicznych. Niewłaściwie przechowywane ochrony mogą ulec rozszczelnieniu, porysowaniu lub mogą zostać zanieczyszczone, pomimo wcześniej przeprowadzonej dezynfekcji.

Użytkując środki ochrony oczu i twarzy w środowisku zagrożenia czynnikami biologicznymi należy więc mieć pewność, że są one czyste, sprawdzone pod względem ewentualnego zużycia (uszkodzenia, pęknięcia itp.) oraz, że zostały poddane odpowiedniemu procesowi dezynfekcji. Stosowanie środków ochrony oczu i twarzy, co do których nie mamy pewności dotyczących deklarowanych właściwości ochronnych, czystości oraz dezynfekcji, może same stanowić źródło zagrożenia czynnikami biologicznymi.

 

BIBLIOGRAFIA

 

  1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG.
  2. Owczarek G., Gralewicz G. Środki ochrony oczu przed czynnikami biologicznymi, Materiały III Konferencji Naukowo-Szkoleniowej - Rola pielęgniarki naczelnej i oddziałowej
  3. w profilaktyce zakażeń szpitalnych. Warszawa, 4-5.03.2010.
  4. Szymankiewicz S. Soczewki kontaktowe, korekcyjne i lecznicze. Powikłania. Wydawnictwo Unia [1997], 261 p. ISBN: 83-86250-08-9. 
  5. PN-EN 166: 2005 Ochrona indywidualna oczu. Wymagania.