Definicje i interpretacja pojęć, obowiązki pracodawcy

Definicja wypadku przy pracy

Istnieje wiele definicji wypadku przy pracy. Różne instytucje definiują wypadek w odmiennych celach i w odmienny sposób. W zależności czy jest to definicja statystyczna czy ubezpieczeniowa różny jest jej cel i zakres.

Według statystycznej definicji Międzynarodowej Organizacji Pracy (Protokół P155 z roku 2002 do konwencji nr 155 MOP) wypadek przy pracy oznacza zdarzenie wynikające z pracy lub powstałe w czasie pracy, które powoduje uraz lub śmierć. Natomiast definicja przyjęta w statystykach europejskich [1] wypadek przy pracy oznacza „konkretne zdarzenie, które ma miejsce podczas wykonywania obowiązków zawodowych lub w czasie spędzonym w miejscu pracy i które doprowadza do urazu fizycznego lub psychicznego”. Definicje te w sposób jednoznaczny wskazują, że wypadek jest zdarzeniem prowadzącym do urazu (nie zaś urazem). Takie rozumienie wypadku przyjmuje się obecnie zarówno do celów statystycznych, jak i ubezpieczeniowych. W literaturze spotkać można również inne podejścia, które utożsamiają wypadek z urazem lub też traktują uraz jako jeden z wielu możliwych następstw wypadku, który jest uznawany za sytuację lub zdarzenie ten uraz poprzedzające [2].

W Polsce definicja wypadku przy pracy, stosowana zarówno do celów ubezpieczeniowych, jak i statystycznych, została sformułowana w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, ze zm.). Zgodnie z tą definicją wypadek przy pracy to nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą.

W przedstawionej definicji wypadku przy pracy występują cztery elementy, które muszą wystąpić wspólnie, żeby dane zdarzenie można było uznać za wypadek przy pracy. Są to:

nagłość zdarzenia – odnosi się do zdarzenia, którym jest uszczerbek na zdrowiu lub śmierć. Zdarzenie może mieć charakter ciągły, powtarzający się, ale nie powinno przekraczać jednej dniówki roboczej (ewentualnie dnia pracy lub zmiany roboczej). Nagłość zdarzenia odróżnia wypadek przy pracy od choroby zawodowej. „Cecha nagłości odnosi się do czasu trwania zdarzenia, a nie do czasu oddziaływania przyczyny zewnętrznej. Jednak kumulowanie się negatywnych dla zdrowia pracownika czynników i ich przerodzenie się w sprawczą przyczynę wypadku przy pracy nie musi przebiegać w ciągu jednego dnia pracy” [3];
przyczyna zewnętrzna – zdarzenie jest wypadkiem tylko i wyłącznie wtedy gdy jest spowodowane przyczyną zewnętrzną (zewnętrznym szkodliwym działaniem). Przyczyną zewnętrzną mogą być np.: działanie ruchomych lub ostrych elementów maszyn; działanie ekstremalnych temperatur; energia elektryczna; zatrucie substancjami chemicznymi; wysiłek fizyczny podczas przenoszenia ciężarów (nawet jeżeli ciężar nie przekraczał dopuszczalnych norm); przeżycie wewnętrzne (uraz psychiczny); stres (nietypowy dla danej pracy); uraz spowodowany potknięciem lub upadkiem; a nawet nieudzielenie pierwszej pomocy (orzeczenie SN UKN 444/98) lub niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej (orzeczenie SN UKN 225/00). Przyczyna zewnętrzna może być przyczyną współistniejącą – oddziałującą w specyficznych warunkach np. w przypadku złego stanu zdrowia pracownika stres w sposób istotny pogorszył lub przyspieszył schorzenie pracownika. Przyczyna zewnętrzna musi zawsze wykraczać poza normalne dla danej pracy okoliczności i obowiązki pracownika (np. stres jest normalnym elementem pracy kierownika lub maklera giełdowego i w tej postaci nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną);
związek z pracą – o zdarzeniu mówimy, że ma związek z pracą, jeżeli doszło do niego:
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
- w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Zdarzenie ma związek z pracą jeżeli doszło do niego:
- podczas wykonywania pracy (związek czasowy, np. wypadek podczas przebierania się pracownika, w szatni, w ubranie robocze, przed podjęciem czynności związanych z pracą, jest wypadkiem przy pracy),
- podczas przerwy w wykonywaniu pracy spowodowanej przyczyną organizacyjną lub fizjologiczną,
- w miejscu wykonywania pracy (związek przestrzenny, np. wypadek poza budynkiem zakładu nie jest wypadkiem przy pracy),
- podczas wykonywania przez pracownika czynności na rzecz lub w interesie pracodawcy (jeżeli pracownik ulegnie wypadkowi podczas wykonywania czynności we własnym interesie lub osób trzecich lub wykonuje działania bezprawne lub na szkodę pracodawcy, to nie jest to wypadek przy pracy; wystarczy subiektywne przeświadczenie pracownika o działaniu w interesie pracodawcy – wyrok SA III AUa 1569/2004 i SN II UKN 86/99; wypadki podczas spotkań integracyjnych, np. w zawodach sportowych nie są wypadkami przy pracy – SN II UK 354/13; II PR 30/79; II UKN 290/00; III PR 30/79),
- nawet jeżeli pracownik jest w stanie nietrzeźwym (pod warunkiem, że pracownik będący w stanie nietrzeźwym wykonywał pracę w sposób prawidłowy – orzeczenie SN III UK 43/09),
skutek zdarzenia w postaci urazu lub śmierci – w wyniku zdarzenia doszło do uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego (uraz może oznaczać również istotne pogorszenie stanu zdrowia wg orzeczenia SN II PK 311/10).

Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:

w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone w pkt. 1, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,

podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,

przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:

uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe;

wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;

pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie;

odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych;

wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni;

wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. nr 45, poz. 235);

współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi;

odbywania służby zastępczej;

nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium;

wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;

pełnienia przez funkcjonariusza celnego obowiązków służbowych.

W ustawie zdefiniowano również pojęcie wypadku śmiertelnego, ciężkiego i zbiorowego:

śmiertelny wypadek przy pracy – wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku,
ciężki wypadek przy pracy – wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała,
zbiorowy wypadek przy pracy – wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

Obowiązki pracodawcy i innych podmiotów w razie zaistnienia wypadku przy pracy:

W razie wystąpienia wypadku przy pracy pracodawca ma określone obowiązki określone w art.234 Kodeksu pracy oraz rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 105, poz. 870). Obowiązki te to:

zapewnienie pierwszej pomocy poszkodowanym,
podjęcie działań eliminujących lub ograniczających zagrożenie,
powołanie zespołu powypadkowego,
ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku,
zastosowanie odpowiednich środków zapobiegających podobnym wypadkom.

W przypadku wypadku śmiertelnego, ciężkiego i/lub zbiorowego pracodawca jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora. Również w przypadku, gdy nie można ocenić czy dane zdarzenie jest wypadkiem czy tez nie, ale wywołało one takie skutki, pracodawca ma obowiązek zawiadomić wymienione organy. Zawiadomienie to powinno być niezwłoczne, co przy braku ustawowej definicji takiego sformułowania tłumaczy się jako wykonane bez zbędnej (nie uzasadnionej okolicznościami zdarzenia) zwłoki.

W przypadku, gdy wypadek ma miejsce na terenie zakładu innego pracodawcy niż pracodawca poszkodowanego ma on obowiązek:

zapewnić udzielenie poszkodowanemu pomocy,
zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób określony dla pracodawcy,
zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę poszkodowanego,
udostępnić miejsce wypadku i niezbędne materiały oraz udzielić informacji i wszechstronnej pomocy zespołowi powypadkowemu.

W przypadku, gdy wypadkowi uległ pracownik tymczasowy wykonujący pracę u pracodawcy użytkownika, to przyczyny i okoliczności wypadku ustala pracodawca użytkownik (art.9 ust.2a ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz. U. Nr 166, poz. 1608 ze zm.).

Powołanie zespołu powypadkowego i ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku:

Pracodawca powołuje zespół powypadkowy w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. Skład zespołu powypadkowego uzależniony jest od liczby pracowników, która ma istotne znaczenie przy organizacji służby bhp. W przypadku, gdy u pracodawcy, u którego utworzona jest służba bhp (pracodawca zatrudniający powyżej 100 pracowników) i działa społeczny inspektor pracy zespół powypadkowy tworzą pracownik służby bhp i społeczny inspektor pracy. W przypadku, gdy pracodawca nie ma obowiązku utworzenia służby bhp (zatrudnia od 10/20 – 100 pracowników ), ze strony pracodawcy, w skład zespołu powypadkowego wchodzą, w zależności od przyjętego rozwiązania, pracownik, któremu obok innych obowiązków pracodawca powierzył prowadzenie zadań służby bhp lub specjalista spoza zakładu. Jeżeli pracodawca sam wykonuje zadania służby bhp może wchodzić w skład zespołu powypadkowego. W przypadku gdy u danego pracodawcy nie działa społeczna inspekcja pracy pracowników reprezentuje w zespole powypadkowym przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu właściwego szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jeżeli, ze względu na liczbę zatrudnionych pracowników pracodawca nie jest w stanie powołać dwuosobowego zespołu powypadkowego w skład zespołu może wchodzić pracodawca i specjalista spoza zakładu.

Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku pracodawca ma obowiązek zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający:

dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych,
uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane,
dokonywanie zmian położenia maszyny i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów istotnego dla ustalenia przebiegu zdarzenia.

Uruchomienie maszyn, urządzeń i zmiany w miejscu zaistnienia wypadku mogą być dokonane za zgodą pracodawcy po porozumieniu w tej kwestii ze społecznym inspektorem pracy oraz po dokonaniu oględzin, szkiców i fotografii miejsca wypadku.

W przypadku wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub/i zbiorowego zgodę taką wydaje pracodawca po uzgodnieniu z okręgowym inspektorem pracy i prokuratorem, a jeżeli wypadek miał miejsce w zakładzie górniczym dodatkowo zgodę taką musi uzgodnić z organem nadzoru górniczego.

Zespół powypadkowy ma za zadanie ustalić okoliczności i przyczyny wypadku oraz zakwalifikować na podstawie dokonanych ustaleń czy dane zdarzenie nosi znamiona wypadku przy pracy oraz zaproponować środki jakie należy podjąć w celu uniknięcia podobnych wypadków.

W celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku zespół powinien:

dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku;

jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub wykonać fotografię miejsca wypadku;

wysłuchać wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;

zebrać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku;

zasięgnąć opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku;

zebrać inne dowody dotyczące wypadku.

Nie jest to jednak pełna lista działań mających zmierzać do ustalenia przebiegu zdarzenia. Zespół może również korzystać z materiałów zebranych przez organy inspekcji pracy i organy ścigania, a jeżeli wypadek ma znamiona katastrofy lub spowodował zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, z ustaleń i opinii specjalistów.

[1] European Statistics on Accidents at Work (ESAW) Summary methodology, eurostat Methodologies & Working papers, 2012

[2] praca zbiorowa pod red. Pawłowska Z., Podstawy prewencji wypadkowej, Warszawa 2008, CIOP-PIB)

[3] Uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego w sprawie II UK 162/12

Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy