Misją Instytutu jest dzialalność naukowo-badawcza prowadząca do nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych użytecznych w kształtowaniu warunków pracy zgodnych z zasadami bezpieczeństwa pracy i ergonomii oraz ustalanie podstaw naukowych do właściwego ukierunkowywania polityki społeczno-ekonomicznej państwa w tym zakresie.
Promocja zdrowia w miejscu pracy ze szczególnym uwzględnieniem aktywności fizycznej |
Promocja zdrowia jako inwestycja firmy |
Stan zdrowia populacji pracującej w Polsce i Europie |
Dlaczego warto inwestować w promocję zdrowia w miejscu pracy |
Promocja zdrowia w miejscu pracy w Polsce |
Dobre praktyki (międzynarodowe) |
Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników |
Przykłady dobrych praktyk promocji zdrowia w przedsiębiorstwach |
Artykuły |
Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników
Źródło: Artykuł - Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników, autorstwa dr KATARZYNY HILDT-CIUPIŃSKIEJ i dr med. JOANNY BUGAJSKIEJ, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, Bezpieczeństwo Pracy, 2011, nr 9, s. 10-13
Zatrudnienie i warunki pracy są jednymi z wielu uwarunkowań zdrowia człowieka. W środowisku pracy istnieją różne czynniki (fizyczne, psychospołeczne), mogące przyczyniać się do występowania, bądź nasilania wielu dolegliwości. Zwykle jednak współwystępowanie wielu czynników (zarówno tych w miejscu pracy, jak i poza nim) powoduje powstanie trwałych schorzeń. Dlatego też dbałość o zdrowie pracowników nie powinna ograniczać się jedynie do przestrzegania przez nich przepisów bhp, ale wyrażać się również w samodzielnych działaniach na rzecz swojego zdrowia i samopoczucia. Najważniejszym czynnikiem determinującym zdrowie człowieka jest jego styl życia, na który składają się przede wszystkim: sposób żywienia, aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem, sen oraz unikanie substancji psychoaktywnych.
Wstęp
Praca jest dla większości ludzi jedną z najważniejszych wartości w życiu. Stanowi nie tylko źródło korzyści materialnych, ale również satysfakcji, zadowolenia, poczucia własnej wartości, różnorodnych interakcji społecznych, wsparcia społecznego, czyli czynników niezwykle ważnych dla człowieka z punktu widzenia jego zdrowia, zwłaszcza psychospołecznego.
Praca, a dokładnie sposób jej wykonywania, warunki i organizacja może być też źródłem różnych problemów związanych ze zdrowiem. W Europie pracownicy najczęściej uskarżają się na: bóle pleców (24,7%), bóle mięśni (22,8%), zmęczenie (22,6%), stres (22,3%), bóle głowy (15,5%), drażliwość (10,5%), urazy (9,7%), problemy ze snem (8,7%), niepokój (7,8%), problemy ze wzrokiem (7,8%), problemy ze słuchem (7,2%), problemy ze skórą (6,6,%), ból brzucha (5,8%), trudności w oddychaniu (4,8%), alergie (4,0%), choroby serca (2,4%) i inne (1,6%) [Za: Fourth European Working Condition Survey http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2006/98/ en/2/ef0698en.pdf)]. Najczęściej przyczyną dolegliwości zgłaszanych przez pracowników jest współwystępowanie szkodliwych czynników w środowisku pracy oraz brak dbałości o zdrowie (niepodejmowanie zachowań prozdrowotnych).
Zapobieganie wymienionym dolegliwościom powinno polegać na odpowiedniej organizacji pracy pod względem warunków fizycznych (używana siła, powtarzalność ruchów, drgania mechaniczne, hałas, oświetlenie, temperatura) oraz psychospołecznych (wymagania związane z pracą, kontrola, autonomia, poziom zadowolenia z pracy, wsparcie ze strony współpracowników, osób nadzorujących i kierownictwa), a także na podejmowaniu indywidualnej dbałości o zdrowie wyrażanej przez podejmowanie zachowań prozdrowotnych.
Promocja zdrowia (ang. health promotion) to podnoszenie zdrowia na wyższy poziom (poprawa, umacnianie, ulepszanie zdrowia). (W jęz. polskim słowo to najczęściej kojarzy się z propagowaniem zdrowia, co jest błędne).
Ważnym elementem promocji zdrowia pracowników (w tym profilaktyki wielu chorób) powinno być zwiększanie u ludzi świadomości dotyczącej czynników warunkujących zdrowie oraz samodzielnego dbania o dobry jego stan, zarówno w pracy, jak i poza nią. Takie podejście może przynieść także pracodawcy wiele korzyści, jak choćby mniejszą absencję, zwiększoną motywację i wydajność, a także lepszy wizerunek firmy jako pozytywnie kojarzącej się z organizacją dbającą o zdrowie pracowników [1].
Zdrowie i jego determinanty
Zdrowie człowieka zależy od różnych czynników, które zgodnie z „polami zdrowia" M. Lalonde'a, dzielą się na cztery grupy: styl życia, czynniki genetyczne, środowisko, opieka medyczna. Ich procentowy udział jest przez wielu autorów różnie określany, choć sam Lalonde tego nie sprecyzował [2]. Autor koncepcji podkreślił jednak, iż styl życia i zachowania ludzi mają największy wpływ na ich zdrowie. Najczęściej podawany jest następujący procentowy rozkład tych czynników: styl życia (ok. 50%), czynniki genetyczne (ok. 20%), środowisko (fizyczne i społeczne, życia, pracy i nauki, ok. 20%), opieka medyczna (10%), [3].
Styl życia jest różnie definiowany. Według słownika socjologicznego jest to „pojęcie stosowane do syntetycznego opisu zróżnicowania występującego między poszczególnymi kategoriami społecznymi lub zbiorowościami (...). Pod uwagę bierze się nie tylko kryteria ekonomiczne (...), lecz także ilość czasu wolnego i sposoby jego spędzania, zainteresowania kulturalne, wzory zachowań, realizowane wartości i cele życiowe" [ Pacholski M., Słaboń A. Słownik pojęć socjologicznych. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków 1997, s. 181.]
Styl życia, określany jako „prozdrowotny", polega na przyjęciu wzorów świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw [4]. Są to, inaczej mówiąc, świadome działania ukierunkowane na poprawę lub utrzymanie w dobrym stanie zdrowia. Wśród nich wymienia się: racjonalne żywienie, aktywność fizyczną, dbałość o ciało (samobadanie - np. piersi u kobiet, znamion na skórze, przeprowadzanie profilaktycznych badań lekarskich), zachowanie bezpieczeństwa, odpowiedniej długości sen, unikanie substancji psychoaktywnych (niepalenie tytoniu, nieużywanie narkotyków, niestosowanie leków uspokajających/nasennych bez zalecenia lekarza, umiarkowane spożycie alkoholu).
Po 20 latach od ogłoszenia raportu Lalonde'a okazało się, że istnieje o wiele więcej czynników (głównie społeczno-ekonomicznych), wpływających na zdrowie, a dotąd nieuwzględnianych. Są to [5]:
Istnieje kilka propozycji modeli ilustrujących te zależności - jednym z nich jest „tęcza czynników zdrowia" (rys. 1.)
Przykłady zachowań prozdrowotnych sprzyjających profilaktyce dolegliwości mięśniowo-szkieletowych
Przyjmuje się, że oprócz zaleceń profesjonalistów i działań zgodnych z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, każdy pracownik powinien samodzielnie dbać o swoje zdrowie, świadomie podejmując zachowania prozdrowotne. Spośród wielu zachowań sprzyjających zdrowiu, wybrano kilka, które wydają się najważniejsze z punktu widzenia promocji zdrowia pracowników. Są to: aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, skuteczne radzenie sobie ze stresem oraz odpowiedniej długości i jakości sen.
Aktywność fizyczna
Z literatury przedmiotu wynika, że powszechny brak aktywności ruchowej wśród ludzi, szczególnie wśród osób pracujących w pozycji siedzącej lub niewygodnej czy wymuszonej, jest jedną z głównych przyczyn chorób mięśniowo-szkieletowych [6, 7, 8, 9].
Aktywność fizyczna to wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym, w czasie których czynność serca i oddech przyśpieszają się, pojawia się uczucie ciepła i pocenie. Wyróżnia się ćwiczenia fizyczne, jako zaplanowane i powtarzane ruchy ciała (w tym uprawianie sportu) i wysiłki fizyczne, związane z wieloma zajęciami i czynnościami w codziennym życiu (np. chodzenie pieszo, jazda na rowerze, praca w ogrodzie, sprzątanie), [3, 10].
Aktywność fizyczna nie tylko determinuje rozwój fizyczny człowieka (m.in. rozwój mięśni), ale także kompensuje nadmierne unieruchomienie związane z pracą, czy biernym spędzaniem czasu wolnego. Rozpatrywać ją należy również w aspekcie psychospołecznym, ponieważ jest skuteczną formą radzenia sobie z nadmiernym stresem, a zorganizowane formy ruchu pozwalają na utrzymywanie kontaktów interpersonalnych [3].
W związku z coraz rzadszym podejmowaniem aktywności ruchowej przez ludzi, zachęca się ich do zwiększania wysiłków fizycznych w codziennym życiu, np.: chodzenia pieszo, zamiast jazdy samochodem, celowego pozostawiania odcinka drogi do przejścia pieszo, wchodzenia po schodach, zamiast jeżdżenia windą. Z profilaktycznego punktu widzenia, ważne są wszystkie wysiłki fizyczne podejmowane w ciągu dnia, nie tylko te zorganizowane ćwiczenia, czy treningi [3]. Oto najnowsze zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dla osób dorosłych (18-64 lata), [9]:
Źródło: opr. własne, na podst. Global Recommendations on Physical Activity for Health, WHO 2010, s. 26. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf (18.03.2010) [1] Ćwiczenia aerobowe (tlenowe) - to rodzaj aktywności, która przyspiesza oddech i bicie serca, dzięki czemu do mięśni i narządów dociera więcej utlenionej krwi. Są to m.in.: szybki spacer (marsz), praca w ogródku, chodzenie po górach, jazda na rowerze, pływanie, bieg. [2] Aktywność, która poprawia siłę i wytrzymałość mięśni (np. ćwiczenia siłowe, oporowe, wytrzymałościowe). |
Pod pojęciem umiarkowanej aktywności fizycznej rozumie się wykonywanie czynności, przy których wydatek energetyczny wynosi 36 MET-ów (Metabolic Equivalents) [1MET=1kcal/kg/h - odpowiada to wydatkowi ener]; jest to od 3 do 6 razy większy wysiłek niż w spoczynku. Czynności o umiarkowanym wysiłku fizycznym to np. szybki marsz, taniec, prace w ogrodzie, prace i codzienne czynności domowe, zbiory plonów, uczestnictwo w grach zespołowych i sporcie z dziećmi, spacery z psem, prace budowlane (np. malowanie), dźwiganie i przenoszenie ciężarów (< 20 kg), [10].
Intensywny wysiłek fizyczny określa się jako aktywność przy której wydatek energetyczny wynosi ponad 6 MET-ów. Są to: biegi, chodzenie/wspinaczka po górach, szybka jazda na rowerze, aerobik, szybkie pływanie, uprawianie sportu i gry zespołowe (np. tenis, piłka nożna, hokej, koszykówka), dźwiganie i przenoszenie ciężarów (> 20 kg).
Aktywność fizyczna ma na celu nie tylko zminimalizowanie skutków, jakie niesie za sobą rodzaj wykonywanej pracy, ale również zwiększenie ogólnej zdolności do pracy. Regularny ruch, oprócz poprawy kondycji fizycznej, pomaga także radzić sobie ze stresem, co w efekcie pozwala łatwiej i lepiej sprostać wymaganiom fizycznego i psychospołecznego środowiska pracy. Trzeba jednak pamiętać, że aktywność fizyczna stwarza także ryzyko wystąpienia urazów w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, zwłaszcza u osób, podejmujących ćwiczenia bez odpowiedniego przygotowania (rozgrzewki). Niekiedy z kolei dolegliwości są tak dokuczliwe, że niemożliwe jest podejmowanie jakiejkolwiek formy zwiększonego ruchu [9]. Profilaktycznie zaleca się zatem regularną, trwającą przez dłuższy czas aktywność o umiarkowanym wysiłku fizycznym, m.in.: pływanie (najmniej obciążające układ mięśniowo-szkieletowy), bieganie, taniec, marsz, jazdę na rowerze.
Żywienie
Żywienie jest jedną z podstawowych potrzeb biologicznych (fizjologicznych) człowieka. Tylko jednak racjonalne (zbilansowane) żywienie sprzyja dobremu samopoczuciu, utrzymaniu dobrego zdrowia, odporności na choroby oraz dyspozycji do pracy. Prawidłowe żywienie zapobiega nadwadze, a tym samym nadmiernemu obciążeniu układu mięśniowo-szkieletowego, wielu chorobom (np. osteoporozie, nadciśnieniu, cukrzycy, niektórym nowotworom) oraz zwiększa odporność na stres.
Współcześnie funkcjonuje wiele propozycji dotyczących sposobów odżywiania i diet, nie zawsze zgodnych z zaleceniami specjalistów. Na świecie istnieje także wiele odmian „piramidy zdrowego żywienia" (graficzny model żywienia); trzeba jednak pamiętać o uwarunkowaniach środowiskowych i kulturowych, w których one powstały. Instytut Żywności i Żywienia opracował własną propozycję, dostosowaną do warunków polskich (rys. 2.).
Rys. 2. Piramida zdrowego żywienia
Dla lepszego zrozumienia i łatwiejszego zapamiętania zasad prawidłowego żywienia warto przytoczyć zalecenia żywieniowe S. Bergera [ Za: B. Woynarowska Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 301] (zasada 6 + 1 „U" w żywieniu):
+ Uśmiech - z uśmiechem łatwiej żyć, bądź optymistą[1] ©
Źródło: opr. własne, na podst. B. Woynarowska Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 301. |
Skuteczne radzenie sobie ze stresem
Stres jest różnie definiowany oraz różnie odczuwany przez ludzi. Obecnie podkreśla się, że stres to specyficzna relacja między środowiskiem a człowiekiem, oceniana jako: zagrażająca równowadze organizmu, powodująca negatywne pobudzenie emocjonalne, nadmierna w stosunku do potrzeb odpowiedź fizjologiczna obejmująca zmiany neurohormonalne [11]. Według Lazarusa i Folkman, stres „jest to określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniania jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi" [12]. Czynniki wywołujące stres (stresory) mogą być różne (fizyczne, psychiczne, społeczne) i w związku z tym należy je też łącznie i wielopłaszczyznowo rozpatrywać.
Skuteczne radzenie sobie ze stresem pozwala uniknąć lub zminimalizować jego negatywny
wpływ na organizm człowieka. Brak rozładowywania stresu związanego z życiem pozazawodowym może determinować funkcjonowanie pracownika, kumulować się ze stresem związanym z pracą, a w efekcie prowadzić do zachwiania równowagi między pracą i życiem poza nią.
Są różne sposoby radzenia sobie ze stresem. Istnieją nieświadome mechanizmy obronne organizmu (pełniące funkcję adaptacyjną) oraz świadome, wyuczone w trakcie życia jednostki sposoby, zarówno zapobiegania wystąpieniu stresu, jak i radzenia sobie z jego objawami. Według Lazarusa i Folkman radzenie sobie ze stresem jest procesem, który obejmuje „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby" [12]. Lazarus wyróżnił cztery sposoby radzenia sobie ze stresem:
Konkretne praktyki antystresowe to na przykład indywidualnie dobrane ćwiczenia fizyczne (rozładowanie napięcia, zwiększanie, odporności i wydolności organizmu, zwiększanie poczucia własnej wartości), techniki relaksacyjne, służące wyciszeniu, odprężeniu (np. słuchanie muzyki, spacer na świeżym powietrzu, medytacje, joga itp.), czy też zainteresowania pozazawodowe, hobby (służące głównie odwróceniu uwagi od problemu).
Spośród wielu różnych metod radzenia sobie z negatywnymi skutkami stresu, każdy powinien znaleźć najodpowiedniejsze dla siebie sposoby, bądź wypracować własne. Oto praktyczne rozwiązania dla zredukowania nadmiernego stresu:
Źródło: opr. własne
Wszelkie formy rozładowywania napięcia mają za zadanie głównie odwrócenie uwagi od stresujących sytuacji i skupienie jej na czymś innym (najlepiej sprawiającym przyjemność), przynoszącym relaks i odprężenie. W tym kontekście najlepsze efekty przynosi aktywność ruchowa. Nie musi to być intensywny trening; wystarczy spacer, który jest najszybszą, najprostszą i najtańszą formą ruchu.
Sen
Ważnym elementem równowagi między pracą i odpoczynkiem jest sen nocny, pełniący funkcję regeneracyjną dla organizmu (przede wszystkim dla układu nerwowego i mięśniowo-szkieletowego), [13, 14]. Sen odpowiedniej długości i jakości może być częścią promocji zdrowia pracowników, czy też profilaktyki dolegliwości (zwłaszcza mięśniowo-szkieletowych). Brak snu powoduje m.in.:
- obniżenie zdolności psychofizycznych
- bóle i zawroty głowy
- bóle w obszarze układu mięśniowo-szkieletowego
- problemy z koncentracją uwagi i pamięcią
- większe ryzyko wystąpienia chorób: cukrzycy, nadwagi i nadciśnienia
- mniejszą odporność na stres
- obniżenie nastroju, niekiedy depresję.
Objawy te mogą powodować pogorszenie sprawności psychofizycznej, a tym samym większe ryzyko wypadków, gorszą jakość wykonywanej pracy, większą podatność na stres itp. Zaleca się zatem odpoczynek nocny trwający co najmniej 7-8 godzin oraz przestrzeganie pewnych zasad higieny snu dla zapewnienia lepszej jego jakości [14]:
- chodzenie spać zawsze o tej samej porze
- unikanie drzemek w ciągu dnia
- wietrzenie sypialni
- unikanie ciężkostrawnych posiłków tuż przed snem
- unikanie mocnej herbaty, kawy, alkoholu przed snem.
Podsumowanie
Podsumowując należy podkreślić, że promocja zdrowia pracowników powinna mieć miejsce zarówno w środowisku pracy, jak i poza nim. Wydaje się, że dbałość o zdrowie, jako samodzielnie podejmowane działania, powinna być kwestią priorytetową. Takie zachowania zdrowotne, jak aktywność ruchowa, racjonalne żywienie, czy odpowiedniej jakości i długości sen, powinny stanowić tło do dalszych działań, podejmowanych także w miejscu pracy. Przede wszystkim należy umiejętnie zarządzać swoim czasem, tzn. tak, aby oprócz obowiązków zawodowych i pozazawodowych (związanych m.in. z rodziną, opieką nad dziećmi), pamiętać o sobie, o swoim zdrowiu i czasie na odpoczynek.
PIŚMIENNICTWO
[1] Promowanie zdrowia i działań prozdrowotnych w miejscu pracy - informacje dla pracodawców. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. w: http://osha.europa.eu/pl/publications/factsheets/pl_93.pdf (7.09.2011)
[2] M. J. Wysocki, M. Miller Paradygmat Lalonde'a, Światowa Organizacja Zdrowia inowe zdrowie publiczne. „Przegl. Epidemiol." 2003; 57:505-12
[3] B. Woynarowska Edukacjazdrowotna. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007
[4] W. C. Cockerham New directions in health iifestyle research. "Int. J. Public Health" 2007(52):327-328
[5] Strategies for Population Health. Investingin the Health of Canadians. Minister of Supply and Services, Canada 1994. http://www.phac-aspc.gc.ca/ph-sp/pdf/strateg-eng.pdf (24.01.2011)
[6] A. K. Blangsted, K. Sogaard, E. A. Hansen, H. Hannerz, G. Sjogaard One-year randomized controlled trial with different physical-activity programs to reduce musculoskeletal symptoms In the neck andshoulders among Office Workers. "Scand. J. Work Environ. Health" 34(1)2008:55-65
[7] J. Bugajska, D. Żołnierczyk-Zreda, K. Hildt-Ciupińska Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy „Bezpieczeństwo Pracy" 4(475)2011
[8] A. Młodzka-Stybel Wybrane zagrożenia wśrodowisku pracy - prognozy i priorytety badawcze Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia wPracy. „Bezpieczeństwo Pracy" 1(424)2007T. Morken, N. Magreoy, B. E. Moen Physicalacti- vity is associated with a low prevalence of musculoskeletal disorders in the Royal Norwegian Navy: a cross sectional study. BMC Musculoskeletal Disorders 2007, 8:56
[9] Global Recommendations on Physical Activity for Health, WHO 2010. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf (7.09.2011)
[10] What is Moderate-intensity and Vigorus-intensity Physical Activity? World Health Organization. http://www.who.int/dietphysicalactivity/physical_activity_intensity/en/index.html (21.01.2011)
[11] M. Konarska Fizjologiczne podstawy stresu. [w]: D. Koradecka (red.) Bezpieczeństwo i higiena pracy. Centralny Instytut Ochrony Pracy-Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2008, s. 119-134
[12] R. S. Lazarus, S. Folkman (1984) za: I. Heszen-Niejodek Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki t. 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 465-492
[13] J. W. Kalat Biologiczne podstawy psychologii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007
[14] K. Komosińska, B. Woynarowska Zachowanie odpowiedniego rytmu pracyiodpoczynku [w]: B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, s. 209-221
Publikacja opracowana na podstawie wyników I etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy", sfinansowanego wlatach 2008-2010 w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy- Państwowy Instytut Badawczy.
Ostatnio udostępnione tematy
w BHP-Info: