ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ

Środki ochrony indywidualnej (ŚOI) powinny być wykorzystywane w sytuacjach, gdy nie można uniknąć zagrożeń lub wystarczająco ich ograniczyć za pomocą innych rozwiązań technicznych lub organizacyjnych. Z tego względu należy je traktować jako ostatnie ogniwo ochronne. Z Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2020 r. (Dz.U.2020 poz. 2234) wynika, że w ramach ochrony pracownika przed zagrożeniem spowodowanym przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest zobowiązany do wyposażenia pracownika w odpowiednie środki ochrony indywidualnej.

Do środków tych zalicza się:

• Sprzęt ochrony układu oddechowego,
• Środki ochrony oczu i twarzy,
• Środki ochrony rąk i nóg,
• Odzież ochronną.

Obowiązki związane z zapewnieniem warunków bezpiecznego stosowania środków ochrony indywidualnej spoczywają zawsze na pracodawcy i dotyczą:

• ich nieodpłatnego dostarczania pracownikom,
• ich właściwego doboru do zagrożeń,
• organizacji szkoleń i pokazów ich właściwego użytkowania, zapewnienia odpowiedniego miejsca ich przechowywania, czyszczenia, dezynfekcji i konserwacji, w tym dokonywania napraw.

Podstawowe obowiązki pracodawców w odniesieniu do stosowania środków ochrony indywidualnej określa Kodeks pracy, a szczegółowe przepisy dotyczące zasad ich bezpiecznego stosowania określa załącznik 2 do Rozporządzenia Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 4 listopada 2021 r. (Dz. Ustaw 2021, poz. 288), które wdraża postanowienia Dyrektywy Komisji (UE) 2019/1832 z dnia 24 października 2019 r. zmieniającej załączniki I, II i III do Dyrektywy Rady 89/656/EWG (Dz. U. L 279 z 31.10.2019, p. 35). Zgodnie z art. 237⁶,§1 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informować go o sposobach posługiwania się tymi środkami. Zgodnie z §3 tego samego art. środki ochrony indywidualnej dostarczane przez pracodawcę powinny spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności określone w odrębnych przepisach. Potwierdzeniem, że wyrób spełnia zasadnicze wymagania jest jego oznakowanie znakiem CE według zasad określonych w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady ( UE) 2016/425 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia Dyrektywy Rady 89/686/EWG (Dz.U. L 81 z 31.3.2016, p. 51–98). Do potwierdzania zgodności poszczególnych rodzajów środków ochrony indywidualnej z wymaganiami zasadniczymi ww. rozporządzenia zastosowanie mają zharmonizowane normy europejskie wdrożone do prawa krajowego. Należy podkreślić, że tylko środki ochrony indywidualnej oznakowane znakiem CE można uznać jako zgodne z podstawowymi wymaganiami bezpieczeństwa i tylko spośród takich wyrobów pracodawca powinien dokonywać wyboru środków dostarczanych pracownikom. Więcej informacji można uzyskać z bazy wiedzy o środkach ochrony indywidualnej dostępnej pod adresem: https://soi-info.ciop.lodz.pl/

Sprzęt do ochrony układu oddechowego

Podstawowym sprzętem ochrony układu oddechowego przed czynnikami biologicznymi w postaci bioaerozolu jest sprzęt filtrujący, w wersji bez i z dodatkowym przepływem powietrza. Działanie tego sprzętu polega na wychwytywaniu z powietrza, w strefie oddychania pracownika, szkodliwych cząstek biologicznych, w tym w połączeniu z cząstkami pyłu obecnego w środowisku pracy.

Podstawowym materiałem konstrukcyjnym sprzętu są materiały filtracyjne (włókniny), którym nadaje się odpowiednio kształt filtra lub półmaski filtrującej. W zależności od skuteczności filtracji, która określa zdolność materiału do wychwytywania szkodliwych cząstek ze strugi powietrza, sprzęt filtrujący zalicza się do jednej z trzech klas ochrony: 1, 2, 3. Klasyfikacja ta jest niezależna od rozwiązania konstrukcyjnego sprzętu (filtr czy półmaska filtrująca) a użytkownik sprzętu jest o niej informowany w postaci odpowiedniego znakowania. Znakowanie klas ochrony filtrów wyrażone jest w postaci symboli: P1, P2 i P3, natomiast dla półmasek filtrujących te same klasy ochrony oznaczone są symboliczne jako: FFP1, FFP2 oraz FFP3. W obydwu typach sprzętu ochrony układu oddechowego cyfra 1 oznacza sprzęt o niskiej skuteczności, 2 o średniej skuteczności, a 3 to najwyższa skuteczność ochronna. Oprócz cyfry wskazującej na klasę ochrony na półmaskach filtrujących opcjonalnie może pojawić się symbol dotyczący czasu ich stosowania w postaci: R ‒ wielokrotnego użycia lub NR ‒ jednokrotnego użycia. Wybór klasy filtrującego sprzętu ochrony układu oddechowego zależy od wyniku oceny ryzyka zawodowego uwzględniającej wytyczne zawarte w Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2020 r , a w szczególności zaklasyfikowanie występujących zagrożeń biologicznych do poszczególnych grup zagrożenia (2-4) oraz charakterystyki czynności zawodowych pracowników.

Filtry samodzielnie nie zabezpieczają układu oddechowego. Dopiero po połączeniu z odpowiednią częścią twarzową, tj. ustnik, ćwierćmaska, półmaska, maska lub kaptur stanowią sprzęt o odpowiednim stopniu skuteczności ochronnej. Spośród wymienionej grupy części twarzowych najskuteczniejszą ochronę stanowią maski, które zapewniają wysoką szczelność przylegania do twarzy pracownika. Wszystkie filtry przekazywane pracownikom do stosowania powinny spełniać wymagania zawarte w normie zharmonizowanej EN 143:2021, a półmaski filtrujące wymagania zawarte w normie zharmonizowanej EN 149:2001+A1:2009.

Wprowadzenie do sprzętu filtrującego dodatkowego wspomagania przepływu powietrza, uzyskane na skutek wmontowania dmuchawy w obieg powietrza oddechowego, rozszerza możliwości stosowania lekkich kapturów z dużymi, przeźroczystymi wizjerami. Taki sprzęt zapewnia jednoczesną ochronę układu oddechowego oraz oczu i twarzy pracownika. Sprzęt z dodatkowym źródłem zasilania dzieli się pod względem konstrukcyjnym na sprzęt ze wspomaganiem przepływu (spełnia wymagania normy zharmonizowanej EN 12942:2023) i z wymuszonym przepływem powietrza (spełnia wymagania normy EN 12941:2023).

W sprzęcie ze wspomaganiem przepływu powietrza stosowana jest maska lub półmaska, których konstrukcja zapewnia skuteczne działanie także bez włączonego nawiewu. Sprzęt filtrujący z wymuszonym przepływem powietrza kompletowany jest z luźno dopasowanym kapturem, wizjerem lub hełmem i dlatego może być jedynie stosowany z włączonym zasilaniem dmuchawy, gdyż jego ochronne działanie zapewnia uzyskanie nadciśnienia pod częścią twarzową.

Przy doborze odpowiedniego typu i klasy sprzętu ochrony układu oddechowego przed bioaerozolem można wykorzystać poniższe wskazówki:

• bioaerozol, którego cząstki mają wielkość powyżej 1mm, a mikroorganizmy zaliczane są do 2 grupy zagrożenia, co wymaga zastosowania 2 stopnia hermetyczności - półmaski filtrujące o niskiej skuteczności – symbol FFP1,
• bioaerozol, którego wielkość cząstek zawiera się w przedziale (1 µm; 0,5 µm˃, a mikroorganizmy zaliczane są do 2 grupy zagrożenia, co wymaga zastosowania 2 stopnia hermetyczności - półmaski filtrujące o średniej skuteczności – symbol FFP2,
• bioaerozol, którego wielkość cząstek zawiera się w przedziale (0,5 µm; 0,3 µm>, a mikroorganizmy zaliczane są do 3 grupy zagrożenia, co wymaga zastosowania 3 stopnia hermetyczności - półmaski filtrujące o wysokiej skuteczności – symbol FFP3 lub półmaski/maski z filtrami klasy P3,
• bioaerozol, którego wielkość cząstek zawiera się w przedziale (0,5 µm; 0,3 µm>, a mikroorganizmy zaliczane są do 4 grupy zagrożenia, co wymaga zastosowania 4 stopnia hermetyczności - filtrujący sprzęt z wymuszonym przepływem powietrza – symbol TH3 lub filtrujący sprzęt ze wspomaganiem przepływu powietrza – symbol TM3 lub izolujący np. sprzęt wężowy podłączony do linii sprężonego powietrza lub aparaty powietrzne butlowe.

W przypadku niezidentyfikowanych zagrożeń biologicznych lub czynników biologicznych zaliczanych do grupy 4 zagrożenia konieczne jest zastosowanie kompleksowych zestawów środków ochrony indywidualnej, które zapewniają jednoczesną ochronę oczu, skóry twarzy i układu oddechowego.

Dobór sprzętu ochrony układu oddechowego do zagrożeń biologicznych może wspomóc aplikacja Time4Mask, która oprócz algorytmu doboru sprzętu do zagrożeń zawiera materiał szkoleniowy dotyczący sposobu zakładania i zdejmowania sprzętu oraz sygnalizuje moment, w którym należy wymienić sprzęt na nowy. Aplikacja jest dostępna bezpłatnie w wersji stacjonarnej pod adresem: https://t4m.ciop.pl,oraz w wersji mobilnej do pobrania ze sklepów internetowych:
https://apps.apple.com/pl/app/time4mask/id1644731367?l=pl
https://play.google.com/store/apps/details?id=com.ciop.souo&pli=1

Z punktu widzenia bezpieczeństwa pracowników narażonych na wdychanie szkodliwego bioaerozolu niezmiernie ważne jest dopasowanie sprzętu do kształtu ich twarzy. Półmaski filtrujące oraz maski i półmaski z filtrami nie powinny być stosowane przez osoby, których broda, bokobrody oraz blizny, itd. uniemożliwiają prawidłowe dopasowanie części twarzowej lub zakłócają prawidłowe funkcjonowanie zaworów oddechowych. Aby prawidłowo dopasować sprzęt do kształtu twarzy można wykorzystać aplikację Size4Face dostępną bezpłatnie na stronie sklepu Google Play
https://play.google.com/store/apps/details?id=pl.ciop_pib.size4face&gl=PL

Autorka: Katarzyna Majchrzycka

Środki ochrony oczu i twarzy

Do ochrony oczu i twarzy przed czynnikami biologicznymi, takimi jak wirusy, bakterie i grzyby, stosuje się analogiczne typy środków ochrony indywidualnej jak w przypadku zagrożeń chemicznych i pyłowych. Schemat doboru odpowiednich środków ochrony oczu i twarzy przedstawiono na rysunku 1. Został on opracowany z uwzględnieniem formy występowania zagrożenia biologicznego i charakterystyki narażenia.

 
Rysunek 1. Schemat doboru środków ochrony oczu i twarzy do zagrożeń biologicznych

W przypadku ryzyka kontaktu z kroplami i rozbryzgami cieczy biologicznych (np. krwi, śliny, innych wydzielin), zaleca się stosowanie szczelnych gogli ochronnych – bez wentylacji lub z wentylacją pośrednią – spełniających wymagania zharmonizowanej normy PN-EN ISO 16321-1:2022-10  (lub wcześniejszej PN-EN 166:2005) i oznaczonych symbolem „3” (ochrona przed kroplami cieczy). W sytuacjach, w których istnieje wysokie ryzyko intensywnych rozprysków, należy dodatkowo zastosować osłonę twarzy zgodną z ww. normami.

W przypadku narażenia na pyły biologiczne o cząstkach większych niż 5 µm (np. kurz zawierający zarodniki grzybów, wysuszone odchody zwierząt), rekomendowane jest stosowanie szczelnych gogli ochronnych oznaczonych symbolem „4”, które zapewniają pełne przyleganie do twarzy i skuteczną barierę dla cząstek stałych.

W przypadku drobnych bioaerozoli (o cząstkach mniejszych niż 5 µm), takich jak wirusy i bakterie przenoszone drogą kropelkową, konieczne jest użycie specjalistycznych gogli ochronnych z oznaczeniem „5”, gwarantujących ochronę przed bardzo drobnymi cząstkami. Należy podkreślić, że standardowe okulary ochronne ani przyłbice nie zapewniają w takich warunkach wystarczającej szczelności ani poziomu ochrony.

W sytuacjach incydentalnych, gdzie zagrożenie ma charakter pośredni (np. przeniesienie patogenu do oka przez dotknięcie dłonią), odpowiednią formą ochrony są okulary ochronne z bocznymi i górnymi osłonami.

Autorka: Małgorzata Okrasa

Środki ochrony rąk

Rękawice chroniące przed zagrożeniami biologicznymi powinny stanowić barierę przed przenikaniem mikroorganizmów (bakterii, grzybów, wirusów). Przede wszystkim powinny spełniać podstawowe wymagania dla rękawic ochronnych (zgodnie z normą zharmonizowaną PN-EN ISO 21420:2020-09) takie jak nieszkodliwość materiału z którego są wykonane, posiadać odpowiednie wymiary oraz cechować się zręcznością (łatwością chwytania niewielkich przedmiotów), a także muszą być szczelne, czyli odporne na przesiąkanie wody i powietrza. Aby zapewnić te cechy rękawice muszą być pięciopalcowe, wykonane z materiałów polimerowych lub w całości powleczone polimerem (częściowe powleczenie nie zapewni wymaganej ochrony).

Rękawice zapewniające ochronę przed czynnikami biologicznymi klasyfikowane są jako rękawice chroniące przed niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i mikroorganizmami. W zależności od przeznaczenia mogą być odporne jedynie na bakterie i grzyby lub dodatkowo również na wirusy. Rozróżnić je można sprawdzając oznakowanie rękawic (Rysunek 2, 3):

 
Rysunek 2. Znakowanie rękawic zapewniających ochronę przed bakteriami i grzybami

 
Rysunek 3. Znakowanie rękawic zapewniających ochronę przed bakteriami, grzybami oraz wirusami

Dobierając rękawice chroniące przed czynnikami biologicznymi, należy przede wszystkim uwzględnić ich przeznaczenie (praca w służbie zdrowia, zastosowania przemysłowe, usuwanie odpadów itp.). W przypadku stosowania rękawic na danym stanowisku pracy należy zwrócić uwagę na to, czy poza zagrożeniami biologicznymi występują również inne zagrożenia, na przykład chemiczne, mechaniczne, chemiczne itp. Jeżeli tak, rękawice powinny charakteryzować się również odpowiednią odpornością na inne czynniki występujące na stanowisku pracy i posiadać odpowiednie dodatkowe znakowanie.

Autorki: Klaudia Halicka, Emilia Irzmańska, Paulina Kropidłowska

Środki ochrony nóg

Do ochrony przed mikroorganizmami stosuje się szczelne obuwie wykonane z materiałów polimerowych lub w całości pokryte tworzywem. Nie istnieje norma dotycząca konkretnie obuwia do ochrony przed czynnikami biologicznymi, jednak najważniejsze parametry takiego obuwia to wodoodporność (oznaczenie WR) i nieprzepuszczalność cieczy, zgodnie z normami zharmonizowanymi PN-EN ISO 20345 (obuwie bezpieczne), PN-EN ISO 20346 (obuwie ochronne) lub PN-EN ISO 20347 (obuwie zawodowe). Konstrukcja powinna uniemożliwiać przedostanie się cieczy do wnętrza. Kryterium wskazującym na konieczność stosowania obuwia chroniącego przed czynnikami biologicznymi na stanowisku pracy jest występowanie na podłożu cieczy, zawierającej niebezpieczne czynniki biologiczne, lub zagrożenie polaniem nóg taką cieczą. Istotnym parametrem obuwia przeznaczonego do ochrony przed mikroorganizmami jest możliwość poddawania go rutynowej dezynfekcji. Do dezynfekcji najczęściej używa się takich związków jak: alkohole, podchloryn sodu, czy czwartorzędowe związki amoniowe, w związku z tym obuwie powinno być odporne chemicznie na te substancje. Dobór obuwia jest uzależniony od jego przeznaczenia. Dobierając obuwie przeznaczone do stosowania w przemyśle, obok odporności na przenikanie mikroorganizmów należy uwzględnić również jego odporność mechaniczną (na przykład wzmocniony podnosek), chemiczną (zgodnie z normą zharmonizowaną PN-EN 13832-1, PN-EN 13832-2 lub PN-EN 13832-3), właściwości antypoślizgowe (parametr ważny w środowisku mokrym), a w przypadku pracy w laboratorium także właściwości antyelektrostatyczne.

Autorki: Klaudia Halicka, Emilia Irzmańska, Paulina Kropidłowska

Odzież ochronna

Rolą odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi jest z jednej strony zapobieganie przedostawaniu się czynników infekcyjnych do skóry, zaś z drugiej strony – zapobieganie przenoszeniu czynników infekcyjnych na inne osoby i w różnych sytuacjach. Odzież ta powinna spełniać wymagania zawarte w zharmonizowanej normie EN 14126:2003+AC:2004.

W celu przeprowadzenia prawidłowego doboru odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi, niezwykle ważne jest przeprowadzenie analizy zagrożeń i oceny ryzyka dla konkretnego stanowiska pracy. Praca w warunkach zagrożenia czynnikami infekcyjnymi może obejmować środowiska pracy o bardzo dobrze rozpoznanych warunkach pracy (np. laboratoria mikrobiologiczne), jak również – środowiska, w których nie są w pełni znane czynniki infekcyjne, na które narażony może być pracownik (np. zakłady oczyszczalni ścieków). Prawidłowy dobór odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi powinien uwzględniać przeprowadzenie analizy zarówno w zakresie rodzaju mikroorganizmów występujących na danym stanowisku pracy (a w szczególności – ich wielkości), sposobu przenoszenia (tj. skażone ciecze, aerozol, pył), jak również intensywność oddziaływania (np. rozpylona ciecz, strumień cieczy). Wyniki przeprowadzonej analizy powinny stanowić podstawę wyboru kluczowych dla zapewnienia ochrony pracownika właściwości ochronnych. Norma zharmonizowana EN 14126;2003+AC:2004 obejmuje swoim zakresem cztery parametry ochronne w odniesieniu do czynników infekcyjnych:

1. Odporność na przenikanie skażonych cieczy pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego,
2. Odporność na przenikanie skażonych czynników infekcyjnych w wyniku mechanicznego kontaktu z substancjami zawierającymi skażone ciecze,
3. Odporność na przenikanie skażonych ciekłych aerozoli,
4. Odporność na przenikanie skażonych cząstek stałych.

Ponadto, w zależności od sposobu i intensywności oddziaływania czynnika infekcyjnego, odzież chroniąca przed tym zagrożeniem powinna zapewniać odpowiedni poziom szczelności konstrukcji, potwierdzony w badaniu laboratoryjnym wymaganym dla danego typu odzieży (np. w przypadku typu 4 – odporność na przenikanie rozpylonej cieczy).

Istotnym zagadnieniem przy doborze odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi jest również fakt, iż odzież ta, zapewniając barierę dla przenikania czynnika szkodliwego, stanowi także pewną barierę dla odprowadzania ciepła z organizmu do otoczenia, co w konsekwencji może prowadzić do obciążenia cieplnego użytkownika odzieży. Dlatego, jeżeli przeprowadzona analiza ryzyka to umożliwia, należy dążyć do stosowania odzieży wykonanej z materiałów paroprzepuszczalnych, które zapewnią odpowiedni poziom ochrony, a jednocześnie umożliwią odprowadzenie nadmiaru ciepła do otoczenia. Dobrym kierunkiem w odniesieniu do ograniczenia obciążenia cieplnego związanego ze stosowaniem odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi jest również rozważenie zastosowania częściowych ochron ciała (np. fartuchów ochronnych) zamiast kombinezonów ochronnych, o ile przeprowadzona analiza zagrożeń i ocena ryzyka na to pozwalają.

Autorka: Anna Dąbrowska

Prawidłowa kolejność zakładnia i zdejmowania środków ochrony indywidualnej