Według definicji zawartej w Dyrektywie 2009/28/WEz 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, biomasą nazywamy ulegającą temu procesowi część produktów, odpadów lub pozostałości pochodzenia biologicznego z rolnictwa (łącznie z substancjami roślinnymi i zwierzęcymi), leśnictwa i związanych działów przemysłu, w tym rybołówstwa i akwakultury, a także ulegającą temu procesowi część odpadów przemysłowych i miejskich (1). Obowiązek dostosowania się polskiego sektora energetycznego do wymagań stawianych przez Unię Europejską w zakresie wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych, przyczynił się do szybkiego wzrostu liczby elektrowni wykorzystujących biomasę jaki źródło energii elektrycznej, a co za tym idzie do wzrostu liczby pracowników obsługujących nowe lub zmodernizowane instalacje do przetwarzania biomasy.

Mimo licznych korzyści płynących z wykorzystania biomasy, proces jej przetwarzania niesie ze sobą ryzyko związane z narażeniem pracowników elektrociepłowni na szkodliwe czynniki mikrobiologiczne. Większość biosurowców przed spaleniem musi być poddana obróbce wstępnej polegającej na ich rozdrabnianiu przez cięcie czy mielenie, suszeniu, płukaniu, balowaniu, brykietowaniu oraz peletowaniu (2). To sprawia, że charakter pracy towarzyszący przetwarzaniu biomasy do celów energetycznych często wiąże się z długotrwałym przebywaniem pracowników w środowisku zanieczyszczonym pyłem organicznym. Pył organiczny zawiera dwie grupy szkodliwych czynników: składniki surowca roślinnego (np. kwas plikatynowy, woski, żywicę, cząstki tkanki roślinnej) oraz rozwijające się w nim mikroorganizmy bakteryjne i grzybowe. Z danych w piśmiennictwie wynika, iż długotrwała ekspozycja na szkodliwe czynniki mikrobiologiczne zawarte w pyle, może powodować wystąpienie alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych (AZPP), przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP), astmy oskrzelowej, przewlekłego zapalenia oskrzeli, nadreaktywności oskrzeli, syndromu toksycznego wywołanego pyłem organicznym (z ang. organic dust toxic syndrome, ODTS); jak również wielu reakcji zapalnych o niespecyficznym charakterze (np. podrażnienia błon śluzowych, spojówek i skóry) (3-5).

Narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne zależy zarówno od rodzaju wykorzystywanego surowca, jak i od warunków transportu oraz jego składowania. Długotrwałe przechowywanie biomasy w nieodpowiednich warunkach (na niezadaszonych, otwartych składowiskach lub niewentylowanych magazynach/silosach) prowadzi do zawilgocenia surowca i wzrostu stężenia mikroorganizmów - szczególnie intensywnie namnażają się grzyby pleśniowe (z rodzajów Aspergillus, Penicillium, Alternaria, Scopulariopsis i Trichoderma), bakterie mezofilne (z rodzajów Bacillus, Pantoea, Pseudomonas, Microbacterium, Streptomyces) W wilgotnym i zagrzanym materiale roślinnym mogą rozwijać się ponadto termofilne promieniowce (z rodzajów Saccharomonospora, Sascharopolyspora, Thermoactinomyces). Te nitkowate bakterie uwalniają do powietrza ogromną liczbę zarodników zawierających silne glikoproteinowe i proteinowe alergeny, które ze względu na małe rozmiary (często o średnicy <1 µm), mogą z łatwością przenikać w głąb płuc człowieka. Uznawane są za główną przyczynę AZPP oraz innych chorób o podłożu alergicznym (4-6). Wśród występujących w pyłach substancji pochodzenia drobnoustrojowego o działaniu immunotoksycznym szczególne znaczenie mają endotoksyny bakteryjne oraz (1-3)-β-D-glukany pochodzenia grzybowego. Narażenie zawodowe na te czynniki może prowadzić do wystąpienia u pracowników m.in. zapalenia górnych dróg oddechowych, alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych, ODTS oraz prawdopodobnie wielu innych niespecyficznych reakcji (4,7).

W zawiązku z wykorzystaniem drewna oraz kory jako biosurowca istotnym zagrożeniem dla pracowników są choroby przenoszone przez kleszcze:borelioza oraz kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych (KZM). Największy problem stanowi obecnie borelioza, na którą w przeciwieństwie do KZM nie ma szczepionki. Skutkami boreliozy mogą być powikłania upośledzające funkcje układu nerwowego, układu krążenia, narządu ruchu lub zmiany w sferze psychicznej człowieka. Najskuteczniejszą formą profilaktyki chorób przenoszonych przez kleszcze jest stosowanie ochron osobistych, repelentów, badań serologicznych narażonych grup zawodowych oraz szczepień ochronnych (8).

Przy doborze środków prewencyjnych na stanowiskach pracy zanieczyszczonych pyłem organicznym zaleca się zachowanie następującej ich kolejności:

• środki systemowe (proceduralne środki kontroli ryzyka poprzez projektowanie odpowiednich systemów pracy i utrzymania maszyn i urządzeń w bezpiecznych i higienicznych warunkach);
• środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła (np. rozładunek biosurowca w miejscach osłoniętych od wiatru, odpowiednie składowanie biosurowców, systemy wentylacji i instalacje odpylania);
• środki organizacyjne (np. instrukcje bezpiecznej pracy, szkolenia, izolowanie pracowników od stref zapylenia, profilaktyczne badania lekarskie i szczepienia, monitoring narażenia i jego dokumentacja);
• środki ochrony indywidualnej (środki ochrony układu oddechowego, oczu, twarzy, rąk i stóp odpowiednie do rodzaju zagrożeń biologicznych, odzież robocza).

Piśmiennictwo:

• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Dz.U. L 140 z 05.06.2009).
• Cocker-Maciejewska A.: Obróbka wstępna biomasy na potrzeby systemów energetycznych. Ochr. Środ. Zasw. Nat. 2007;30:133-141.
• Alwis K.U., Mandryk J., Hocking A.D.: Exposure to biohazards in wood dust: bacteria, fungi, endotoxins, and (1→3)-beta-D-glucans. Appl. Occup. Environ. Hyg. 1999;14:598-608.
• Dutkiewicz J., Prażmo Z.: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego w przemyśle drzewnym. Zdr. Publ. 2008;118(2):138-144.
• Gołofit-Szymczak M., Ławniczek-Wałczyk A.: Biomasa jako źródło zagrożeń biologicznych. Bezp Pr Nauk Prakt 2011;12: 17-19.
• Ławniczek-Wałczyk A, Gołofit-Szymczak M, Cyprowski M, Górny RL. Exposure to harmful microbiological agents during the handling of biomass for power production purposes. Med. Pr. 2012;63(4): 395-407.
• Ławniczek-Wałczyk A., Górny R.L.: Endotoxins and β-glucans as markers of microbiological contamination - characteristics, detection, and environmental exposure. Ann. Agric. Environ. Med. 2010;17:193-208.
• Dutkiewicz J, Śpiewak R, Jabłoński L, Szymańska J. Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego. Klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profilaktyka. IMW, Lublin 2007.