Misją Instytutu jest dzialalność naukowo-badawcza prowadząca do nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych użytecznych w kształtowaniu warunków pracy zgodnych z zasadami bezpieczeństwa pracy i ergonomii oraz ustalanie podstaw naukowych do właściwego ukierunkowywania polityki społeczno-ekonomicznej państwa w tym zakresie.
Promocja zdrowia w miejscu pracy ze szczególnym uwzględnieniem aktywności fizycznej |
Promocja zdrowia jako inwestycja firmy |
Stan zdrowia populacji pracującej w Polsce i Europie |
Dlaczego warto inwestować w promocję zdrowia w miejscu pracy |
Promocja zdrowia w miejscu pracy w Polsce |
Dobre praktyki (międzynarodowe) |
Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników |
Przykłady dobrych praktyk promocji zdrowia w przedsiębiorstwach |
Artykuły |
Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy
Źródło: artykuł "Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy" autorstwa: dr med. JOANNY BUGAJSKIEJ, dr DOROTY ŻOtNIERCZYK-ZREDY, dr KATARZYNY HILDT-CIUPIŃSKIEJ, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, "Bezpieczeństwo Pracy", 2011, nr 4, s. 12-15
W artykule podjęto próbę holistycznego spojrzenia na problem zaburzeń mięśniowo-szkieletowych. Obecnie przypuszcza się, że wiele czynników może mieć wpływ na schorzenia w obrębie tego układu. Największe jednak ryzyko stwarzają czynniki psychospołeczne pracy. W związku z tym, opracowano zalecenia dotyczące organizacji środowiska psychospołecznego pracy w kontekście profilaktyki dolegliwości mięśniowo-szkieletowych.
Wstęp
Zaburzenia w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego należą w Europie do najczęstszych problemów zdrowotnych związanych z pracą. Z danych Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy [1] wynika, że są one najbardziej rozpowszechnionymi dolegliwościami w 27 krajach UE. 1/4 europejskich pracowników narzeka na bóle pleców, a niewiele mniej - 23% - na bóle mięśni. 60% zatrudnionych, przez przynajmniej 1/4 czasu pracy, wykonuje powtarzalne ruchy dłoni i ramion, 46% pracuje w niewygodnej i męczącej pozycji, a ponad 1/3 przenosi lub przesuwa ciężkie przedmioty.
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe często poprzedzają rozpoznanie konkretnych zaburzeń układu ruchu - tzw. zespołów przeciążeniowych. Zespoły te, powodując ograniczenie sprawności układu ruchu, stanowią obecnie jeden z poważniejszych problemów w opiece medycznej nad pracownikami. Z biomechanicznego punktu widzenia są one skutkiem obciążeń fizycznych przekraczających wytrzymałość i wydolność czynnościową elementów narządu ruchu.
Biorąc zatem pod uwagę m.in. kwestie biomechaniki, w niniejszym artykule podjęto próbę holistycznego opisu problemu zaburzeń mięśniowo-szkieletowych oraz przedstawiono zalecenia dotyczące ich profilaktyki w zakresie kształtowania psychospołecznych aspektów pracy.
Najczęstsze objawy zaburzeń mięśniowo-szkieletowych
Najczęstszym objawem zaburzeń układu mięśniowo-szkieletowego spowodowanych przez wykonywaną pracę jest ból, rzadziej pracownicy skarżą się na uczucie sztywności mięśni lub parestezje (mrowienie, drętwienie). Dolegliwości te są odpowiedzią na nadmierne obciążenie układu ruchu podczas wykonywania pracy i zazwyczaj po jej zaprzestaniu ustępują. W przypadku, gdy obciążenie jest nadmierne lub utrzymuje się długi czas, może dojść do pojawienia się lub narastania zmian zwyrodnieniowo-wytwórczych struktur układu mięśniowo-szkieletowego, stanowiących istotę zespołów przeciążeniowych.
Do najczęściej stwierdzanych zespołów przeciążeniowych należą: zespół cieśni kanału nadgarstka, zespół de Quervaina (zapalenie pochewki mięśni: długiego odwodziciela i krótkiego prostownika kciuka), zapalenie nadkłykcia przyśrodkowego i bocznego kości ramiennej (tzw. łokieć tenisisty i golfisty), zespół stożka rotatorów, zespoły bólowe odcinka lędźwiowego i szyjnego kręgosłupa.
W Polsce, wg danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, choroby mięśniowo-szkieletowe są 3. pod względem częstości przyczyną niezdolności do pracy [2]. Dolegliwości te wpływają nie tylko na ogólny stan zdrowia i jakość życia pracowników, ale również na ich wydajność w pracy.
Czynniki wywołujące zaburzenia mięśniowo-szkieletowe
Nie jest możliwe wskazanie jednego czynnika, który miałby bezpośredni wpływ na powstawanie omawianych dolegliwości. Zgodnie ze strategią Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012 do problemu tego należy podchodzić holistycznie i w związku z tym kompleksowo eliminować zagrożenia oraz oceniać i zmniejszać związane z nimi ryzyko. Na powstawanie dolegliwości mięśniowo-szkieletowych wpływa wiele czynników związanych z pracą, tj. [3]:
W przypadku czynników fizycznych (np. hałas) istnieją określone wymagania normatywne oraz metody pomiaru, zgodnie z którymi ocenia się i dostosowuje parametry stanowisk pracy do pracowników. Czynniki psychospołeczne natomiast są mniej jednoznaczne i wydają się trudniejsze do zidentyfikowania i oceny. Jednocześnie są coraz częściej wskazywane jako jedna z ważniejszych przyczyn dolegliwości mięśniowo-szkieletowych [4].
Psychospołeczne aspekty pracy a zaburzenia mięśniowo-szkieletowe
Do czynników wywołujących stres w miejscu pracy zalicza się: nadmierne wymagania ilościowe (nadmiar pracy) i jakościowe (praca zbyt trudna, zbyt złożona), zbyt niskie wymagania ilościowe i jakościowe (praca monotonna, powtarzalna, poniżej możliwości pracownika), ograniczenie kontroli w pracy (wpływu na ilość, tempo i warunki wykonywania pracy), niejasność i konfliktowość roli (nieokreślenie celów, zakresu i odpowiedzialności związanej z pracą), niepewność pracy (brak pewności co do utrzymania zatrudnienia), brak wsparcia społecznego. Wpływ tych wszystkich czynników może być różny w zależności od predyspozycji indywidualnych, m.in. genetycznych, osobowościowych, czy też stylu życia [5].
Według M. Widerszal-Bazyl [5] niektóre cechy pracy, takie jak ograniczenie kontroli, czy brak wsparcia społecznego wywołują stres psychiczny, objawiający się m.in. wzmożonym napięciem mięśni. Długie utrzymywanie się takiego napięcia może doprowadzić do trwałych dysfunkcji w tym obrębie. U pracownika stres wywołuje następujące reakcje [3]:
W organizacji (przedsiębiorstwie) stresowi można przypisać takie niepożądane zjawiska, jak wysoka absencja w pracy, duża rotacja personelu, nieterminowość, problemy dyscyplinarne, molestowanie, obniżenie wydajności, wypadki, błędy, a w ich efekcie zwiększone koszty odszkodowań lub opieki zdrowotnej.
Poza tym, że niekorzystne psychospołeczne aspekty pracy wywołują pogorszenie psychofizycznego samopoczucia pracownika, powodują też zwiększenie obciążenia pracą - np. nadmiar obowiązków i presja czasu mogą być związane z wydatkowaniem większej ilości energii lub też pozbawieniem koniecznego odpoczynku, a to prowadzi do obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego. Czynniki psychospołeczne i fizyczne w środowisku pracy wzajemnie na siebie wpływają.
Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych
Profilaktyka dolegliwości mięśniowo - szkieletowych wymaga działań na wielu płaszczyznach. Niezbędny jest do tego odpowiedni rozwój spójnej polityki prewencyjnej, która uwzględniałaby organizację stanowiska i czasu pracy, warunki środowiska pracy oraz odniesienia socjalne.
Wiele wymagań dotyczących organizacji pracy, zapewniającej bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, ujmują zarówno dyrektywy Unii Europejskiej, jak i przepisy krajowe implementujące dyrektywy UE oraz przepisy szczegółowe, dotyczące bhp przy określonych pracach. Jedną z najistotniejszych jest dyrektywa 89/391/EWG, przedstawiająca ogólne ramy oceny ryzyka i zapobiegania mu [6]. W ramach strategii Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012 uwzględniono pojawienie się nowych zagrożeń, zwłaszcza natury psychospołecznej i zalecono rządom krajów członkowskich opracowanie polityki krajowej w obszarze zapewnienia bhp [7].
Polski rząd w listopadzie 2006 r. przyjął strategię rozwoju kraju na lata 2007-2015. W ramach priorytetu 3 tej strategii „Wzrost zatrudnienia i podnoszenia jego jakości" ujęto przedsięwzięcie „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy", które zakłada [7]:
Zalecenia dotyczące psychospołecznych aspektów pracy w profilaktyce zaburzeń mięśniowo-szkieletowych
Zalecenia dotyczące psychospołecznych aspektów pracy oraz profilaktyki dolegliwości mięśniowo-szkieletowych można rozpatrywać jako wskazówki ogólne, odnoszące się do polityki krajowej, a także dotyczące systemu zarządzania w przedsiębiorstwie. Można je także analizować z punktu widzenia poszczególnych psychospołecznych czynników pracy (wymagania pracy, kontrola nad pracą i wsparcie społeczne), [8, 9].
Zalecenia ogólne
- Prowadzenie polityki przeciwdziałającej zagrożeniom psychospołecznym w przedsiębiorstwie będącej integralną częścią działalności nastawionej na bezpieczeństwo i ochronę zdrowia w pracy.
- Systematyczna ocena ryzyka psychospołecznego, w ramach ogólnej oceny ryzyka zawodowego, do której pracodawca jest zobowiązany przepisami Kodeksu pracy.
- Przestrzeganie prawa, które zabezpiecza interesy pracownika z punktu widzenia tego ryzyka (np. dyrektywa dotycząca czasu pracy, pracy w niepełnym wymiarze godzin, zawierania umów na czas określony, dyrektywa w sprawie ochrony młodocianych w pracy, postępowania wobec kobiet w ciąży, równego traktowania i równości szans w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn, zakazie dyskryminacji oraz przeciwdziałania mobbingowi w pracy), [8].
- Dostosowanie psychospołecznych aspektów pracy do obecnej sytuacji przedsiębiorstwa. Jest to szczególnie istotne w sytuacji innej niż „normalna", np. reorganizacji lub restrukturyzacji przedsiębiorstwa.
- Edukacja pracowników dotycząca przeciwdziałania zagrożeniom psychospołecznym. Powinna być częścią szkoleń bhp przeprowadzanych wobec nowych pracowników, a także szkoleń będących odpowiedzią na potrzeby wynikające z przeprowadzonej oceny ryzyka
- Zapewnienie pracownikom poradnictwa w zakresie metod przeciwdziałania zagrożeniom psychospołecznym. Edukacja powinna dotyczyć możliwie jak najszerszego spektrum działań, które może podjąć pracownik, aby przeciwdziałać występującym zagrożeniom psychospołecznym bądź radzić sobie z już zaistniałymi, negatywnymi skutkami tych zagrożeń.
- Organizacja stanowiska pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii. Pracownik powinien zostać poinformowany, jak m.in. dostosować stanowisko pracy do swoich wymiarów antropometrycznych oraz do rodzaju wykonywanej pracy.
- Zwiększanie świadomości pracowników - szkolenia dotyczące ergonomii; możliwość indywidualnych konsultacji (u pracodawcy bądź specjalistów).
Zalecenia szczegółowe
Związane z wymaganiami pracy:
Związane z kontrolą nad pracą:
Związane ze wsparciem społecznym (informacyjnym i emocjonalnym):
Podsumowanie
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe są, jak już wielokrotnie podkreślano, jednym z najczęstszych i najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych z pracą. Ryzyko ich wystąpienia zależy od wielu współwystępujących w środowisku pracy czynników. Stwierdzono, że nie tylko czynniki fizyczne środowiska pracy i jej charakter (np. rodzaj pracy, powtarzalność ruchów, itp.), ale także styl życia oraz psychospołeczne warunki pracy mają istotny wpływ na powstawanie i natężenie tych dolegliwości. Badania prowadzone w odniesieniu do tych ostatnich czynników odwołują się najczęściej do takich psychospołecznych warunków pracy, jak wymagania, kontrola i wsparcie, czyli podstawowych wymiarów modelu stresu w pracy, opracowanego przez amerykańskiego badacza Roberta Karaska [10]. Profilaktyka zaburzeń mięśniowo-szkieletowych w odniesieniu do psychospołecznych warunków pracy powinna zatem polegać na zapewnieniu pracownikom właściwego do ich możliwości poziomu wymagań pracy, wpływu na jej wykonywanie oraz różnych rodzajów wsparcia społecznego w pracy.
Niezbędne jest zatem holistyczne podejście do problemu zaburzeń mięśniowo-szkieletowych i podjęcie wielopłaszczyznowych działań. Dotyczyć one powinny zarówno kształtowania odpowiednich fizycznych i psychospołecznych warunków pracy, jak również profilaktyki poza środowiskiem zawodowym.
PIŚMIENNICTWO
[1] Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. http://www.osha.europa.eu
[2] A. Kania, M. Łabęcka Orzeczenia Komisji Lekarskich ZUS wydane w 2009 roku. http://www.zus.pl/files/Komisje2009.pdf
[3] Informacje wprowadzające na temat dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. http://www.osha.europa.eu.pl/publications/factsheets/71
[4] M. Kompier & A. van der Beek Psychosocial factors at work and musculoskeletal disorders. "Scandinavian Journal of Work and Environmental Health", Vol. 34, No 5/2008, pp. 323-325
[5] M. Widerszal-Bazyl Ryzyko psychospołeczne w miejscu pracy i jego ograniczanie, w: D. Koradecka (red.): Bezpieczeństwo i higiena pracy. CIOP-PIB, Warszawa, 2008, s. 87-117
[6] Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (89/391/EWG)
[7] Nowa strategia Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (20072012) w opracowaniu CIOP-PIB http://rop.sejm.gov.pl/1_0ld/opracowania/pdf/strategiaue.pdf
[8] Zarządzanie ryzykiem psychospołecznym - ramowe podejście europejskie. WHO. Genewa, 2008
[9] PN-EN 614-2:2002 Maszyny. Bezpieczeństwo. Ergonomiczne zasady projektowania. Część 2: Interakcje między projektowaniem maszyn a zadaniami roboczymi.
[10] R. Karasek Job demands, job decision lattitude and mental strain: implication for job redesign. "Administrative Science Quarterly" 1979, 24, 285-308
Publikacja opracowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach I etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy" dofinansowanego w latach 2008-2010 w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy.
Ostatnio udostępnione tematy
w BHP-Info: