METODA RULA

Metoda RULA umożliwia szybką ocenę narażenia na ryzyko schorzeń mięśniowo-szkieletowych (McAtamney i Corlett, 1993). Zastosowanie metody pozwala na identyfikację wysiłku fizycznego powiązanego z pozycją ciała podczas pracy, wywieraniem sił i wykonywaniem pracy powodującej zmęczenie, z uwzględnieniem obciążenia o charakterze powtarzalnym bądź statycznym. Uzyskane wyniki mogą znaleźć zastosowane do szerszej oceny ergonomicznej, uwzględniającej inne czynniki ryzyka (fizyczne, mentalne, środowiskowe, organizacyjne).

Ocena przeprowadzana jest dla każdej pozycji ciała występującej w cyklu pracy. Oceniana jest tylko jedna strona (jedna kończyna górna). W sytuacjach, gdy występuje obciążenie obydwu kończyn konieczne jest przeprowadzenie oceny dla każdej z kończyn niezależnie.

W celu przeprowadzenia oceny ryzyka z zastosowaniem metody RULA konieczne jest przeprowadzenie trzech kroków: ocena pozycji ciała podczas pracy, zastosowanie systemu oceny, ocena ryzyka.

Pozycja ciała podczas czynności pracy

W metodzie RULA w celu identyfikacji pozycji ciała zakresy ruchu rozpatrywane są w płaszczyźnie strzałkowej. Jeżeli pozycja ciała wymaga uwzględnienia również ruchu lub położenia w innych płaszczyznach np. gdy występuje odwodzenie dokonywana jest modyfikacja nadanego kodu położenia.

Definiowanie pozycji ciała przebiega w odniesieniu do dwóch obszarów ciała zgrupowanych w grupie A i w grupie B. W grupie A znajduje się ramie, przedramię oraz nadgarstek z uwzględnieniem sekcji zawierającej pronację i supinację. W grupie B znajdują się pozycje kręgosłupa i nóg. Definiując pozycję kręgosłupa, określany jest kąt zgięcia szyi oraz kąt zgięcia kręgosłupa w części lędźwiowej. Położeniom poszczególnych segmentów nadawane są odpowiednie kody.

Grupa A

W przypadku ramienia nadawane są kody (rys. 1):

1 – wówczas, gdy kąt znajduje się między  20° prostowania do 20° zginania

2 – wówczas, gdy kąt prostowania jest większy od 20° a kąt zginania jest pomiędzy 20° a 45°

3 – wówczas, gdy kąt zginanie jest z zakresu 45° -90°

4 – wówczas, gdy kąt zginania jest powyżej 90°

Rys. 1. Kody nadawane poszczególnym położeniom ramienia w metodzie RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

Jeżeli występuje uniesienie barku, wówczas kod jest zwiększany o 1, również jeżeli występuje odwiedzenie ramienia, kod jest zwiększany o 1. W przypadku gdy występuje podparcie kod jest pomniejszony o 1.

Położeniu przedramienia może być nadany jeden z dwóch kodów (rys. 2):

1 – wówczas, gdy zgięcie w łokciu jest w zakresie od 60° – 100°

2 – wówczas, gdy kąt zgięcia w łokciu jest  poniżej 60° lub powyżej 100°

Rys. 2. Kody nadawane położeniom przedramienia w metodzie RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

Jeżeli występuje położenie przedramienia przekraczające linię środkową ciała lub znajduje się na zewnątrz ciała od linii barku kod jest zwiększany o 1.

W przypadku nadgarstka nadawane są kody (rys. 3):

1 – wówczas, gdy nadgarstek jest w pozycji naturalnej (ręka i przedramię tworzą linię prostą)

2 – wówczas,  gdy kąt między ręką a przedramieniem jest między 0° a 15° zginania lub prostowania

3 – wówczas, gdy kąt zginania lub prostowania przekracza 15°

Rys. 3. Kody nadawane poszczególnym położeniom nadgarstka w metodzie RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

Jeżeli występuje odwodzenie lub przywodzenie nadgarstka wówczas kod jest zwiększany o 1.

W przypadku pronacji i supinacji przedramienia nadawane są następujące kody:

1 – wówczas, gdy występuje położenie w połowie zakresu

2 – jeżeli występuje położenie bliskie końca zakresu ruchu

Grupa B

W grupie B znajduje się pochylenie głowy, położenie pleców i położenie nóg.

W przypadku kąta pochylenia głowy nadawane są następujące kody (rys. 4):

1 – dla  zgięcia w zakresie 0°-10°

2 – dla zgięcia w zakresie 10°-20°

3 – dla zgięcia powyżej 20°

4 – jeżeli występuje odchylenie głowy do tyłu

Rys. 4. Kody nadawane położeniom głowy w metodzie RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

W przypadku gdy występuje skręt szyi bądź pochylenie głowy na bok, kod jest zwiększany o 1.

Pozycji pleców nadawane są kody (rys. 5):

1 – wówczas, gdy jest plecy są wyprostowane

2 – wówczas, gdy występuje pochylenie lub odchylenie do tyłu w zakresie 0°-20°

3 – wówczas, gdy występuje pochylenie lub odchylenie do tyłu w zakresie 20°-60°

4 – wówczas gdy występuje zgięcie o kąt 60 lub więcej

Rys. 5. Kody nadawane położeniom pleców w metodzie RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

Jeżeli występuje skręt lub pochylenie boczne pleców, wówczas kod jest zwiększany o 1.

W przypadku położenia nóg przyjmowane są kody:

1 – wówczas, gdy w pozycji siedzącej noga i stopa są dobrze podparte przy właściwie rozłożonym ciężarze ciała

1 – wówczas, gdy w pozycji stojącej ciężar ciała jest równomiernie rozłożony pomiędzy stopami z możliwością zmian pozycji ciała

2 – wówczas gdy nogi i stopy nie są podparte lub ciężar ciała nie jest równomiernie rozłożony

System oceny

Na podstawie uzyskanych kodów położenia nadgarstka, ramienia i przedramienia w grupie A oraz kodów szyi, pleców i nóg w grupie B określana jest kategoria pozycji ciała. Do tego celu stosowany jest system oceny. Pierwszym etapem jest zastosowanie odpowiednich tabel. W przypadku grupy A jest to Tabela 1, natomiast w przypadku grupy B Tabela 2.

Tabela 1. Tabela kategorii pozycji ciała grupy A w metodzie RULA.

Tabela 2. Tabela kategorii pozycji ciała grupy B w metodzie RULA.

W celu uwzględnienia dodatkowego obciążenia wynikającego z pracy statycznej lub pracy powtarzalnej bądź też obciążenia związanego z wywieraniem siły zewnętrznej konieczne są dalsze kroki oceny.  Ocena dotyczy zarówno grupy A jak i grupy B (Rys. 6).

Rys. 6. Schemat oceny ryzyka metodą RULA (McAtamney i Corlett, 1993).

W całkowitej ocenie ryzyka uwzględniany jest charakter wywieranej siły i jej wartość. Ocena obciążenia statycznego lub sił wywieranych takich, które powodują zmęczenie i następujące po tym procesy degeneracyjne zależy od tego czy operatorzy są narażeni na występowanie czynników ryzyka związanych z czasem utrzymywania pozycji ciała. Jeżeli występuje obciążenie statyczne (niezmienna pozycja ciała utrzymywana jest przez dłużej niż 1 min) kod oceny pozycji ciała zwiększany jest o 1. Podobnie w przypadku wykonywania pracy powtarzalnej. W metodzie tej uznaje się, że praca powtarzalna występuje wówczas, gdy czynność powtarzana jest częściej niż cztery razy na minutę.

Uwzględnianie udziału siły zewnętrznej uzależnione jest od masy narzędzi i wartości wywieranych sił. Różnej wartości siły nadawane są różne kody Jeżeli wywierana siła wynosi 2 kg lub mniej a obciążenie jest zmienne, wówczas kod siły wynosi 0. Jeżeli przy zmiennym obciążeniu siła wynosi od 2 do 10 kg przyjmowany jest kod 1. Jeżeli natomiast utrzymywana jest siła statyczna bądź powtarzalna o wartości od 2 do 10 kg kod wynosi 2. Jeżeli siła jest zmienna, ale o wartości powyżej 10 kg również kod wynosi 2. W przypadku wywierania siły statycznej lub w sposób powtarzalny o wartości powyżej 10 kg, kod wynosi 3. Również w przypadku gdy siła bez względu na swoją wartość jest wywierana w sposób gwałtowny kod wynosi 3.

Tabela 3. Ocena końcowa ryzyka z zastosowaniem metody RULA. 

Ocena ryzyka

Po dokonaniu oceny końcowej wymagane jest podjęcie określonych działań. Wymagania zależne od oceny końcowej są następujące:

• Ocena końcowa 1 lub 2 wskazuje że pozycja ciała są akceptowalne, o ile nie są utrzymywane zbyt długo.
• Ocena końcowa 3 lub 4 wskazuje że potrzebne są dalsze badania, ponadto konieczne mogą być zmiany.
• Ocena końcowa 5 lub 6 wskazuje że dokładniejsze badania i zmiany są wkrótce konieczne.
• Ocena końcowa Kategoria 7 wskazuje że badania i zmiany są wymagane natychmiast.

METODA REBA

Metoda REBA jest zmodyfikowaną wersją metody RULA (Hignett i McAtamney, 2000).

W metodzie REBA w celu identyfikacji pozycji ciała, podobnie jak w przypadku metody RULA, zakresy ruchu rozpatrywane są w płaszczyźnie strzałkowej. Jeżeli pozycja ciała wymaga również uwzględnienia ruchu lub położenia w innych płaszczyznach np. gdy występuje odwodzenie, dokonywana jest modyfikacja przeprowadzonej oceny położenia.

Kody pozycji w grupie A, czyli kody ramienia, przedramienia i nadgarstka są takie same jak te przedstawione w metodzie RULA. W grupie B znajduje się pochylenie głowy, położenie pleców i położenie nóg i tutaj wprowadzono pewne zmiany.

W przypadku kąta pochylenia głowy nadawane są kody 1 lub 2. Kod wynosi 1 wówczas, gdy pochylenie głowy jest w zakresie od 0° do 20° oraz wynosi 2, wówczas gdy pochylenie głowy jest powyżej 20° (rys. 7). W przypadku gdy występuje skręt szyi kod jest zwiększany o 1, również wówczas gdy występuje pochylenie głowy na bok, kod zwiększany jest o 1.

Rys.7. Kody nadawane położeniom głowy w metodzie REBA.

Pozycji pleców nadawane są kody (rys. 8):

1 – wówczas, gdy jest plecy są wyprostowane

2 – wówczas, gdy występuje pochylenie lub odchylenie do tyłu w zakresie 0°-20°

3 – wówczas, gdy występuje pochylenie lub odchylenie do tyłu w zakresie 20°-60°

4 – wówczas gdy występuje zgięcie o kąt 60 lub więcej

Jeżeli występuje skręt pleców, wówczas kod jest zwiększany o 1. Jeżeli występuje pochylenie boczne pleców, kod jest zwiększany o 1.

Rys. 8. Kody nadawane położeniom pleców w metodzie REBA.

W przypadku położenia nóg przyjmowany jest kod 1 wówczas, gdy występuje właściwie rozłożony ciężar ciała zarówno w siedzącej, jak i stojącej pozycji ciała. Kod wynosi 2 wówczas, gdy nogi i stopy nie są podparte lub ciężar ciała nie jest równomiernie rozłożony (rys. 9).

Rys. 9. Kody nadawane położeniom nóg w metodzie REBA.

System oceny różni się od tego zaprezentowanego w metodzie RULA. Kategorie pozycji łączone są z siłą, w przypadku grupy A, czyli położenia pleców, szyi i nóg bądź z chwytem, w przypadku grupy B dotyczącej położenia przedramienia, ramienia i nadgarstka).

Rys. 10. Schemat oceny ryzyka metodą REBA (opracowano na podstawie (Hignett i McAtamney, 2000).

Pierwszym krokiem oceny jest nadanie kategorii oceny pozycji ciała grupy A (zgodnie z Tabelą 4) i kategorii oceny pozycji ciała grupy B (zgodnie z Tabelą 6). Następnie kod zwiększany jest poprzez uwzględnienie elementów dodatkowych. 

Tabela 4. Ocena pozycji ciała odnoszących się do grupy A w metodzie REBA.

Tabela 5. Ocena pozycji ciała odnoszących się do grupy B w metodzie REBA.

W przypadku grupy A jest to kod siły, określany na podstawie Tabeli 6. Uwzględnianie udziału siły zewnętrznej uzależnione jest od wartości wywieranych sił. Różnej wartości siły nadawane są różne kody. Jeżeli wywierana siła wynosi mniej niż 5 kg, wówczas kod siły wynosi 0. Jeżeli siła wynosi od 5 do 10 kg, przyjmowany jest kod 1. Jeżeli  natomiast utrzymywane jest siła o wartości powyżej 10 kg kod wynosi 2. W przypadku gdy siła jest wywierana w sposób gwałtowny, nadany wcześniej kod zwiększany jest o 1.

Tabela 6. Ocena wywieranej siły w metodzie REBA.

W przypadku grupy B dodawany jest kod chwytu, określany na podstawie Tabeli 7. Uzyskuje się w ten sposób ocenę A i ocenę B.

Tabela 7. Ocena sposobu chwytu w metodzie REBA.

Ocena grupy A i ocena grupy B umożliwia, z zastosowaniem odpowiedniej tabeli, ocenę C (Tabela 8).

Tabela 8. Ocena końcowa ryzyka z zastosowaniem metody REBA.

Tabela 9. Ocena końcowa obciążenia w metodzie REBA.

Podobnie w przypadku wykonywania pracy powtarzalnej. W metodzie tej uznaje się, że praca powtarzalna występuje wówczas, gdy czynność powtarzana jest częściej niż cztery razy na minutę.

Wyższa kategoria oceny prowadzi do koniecznych działań w celu wyeliminowania ryzyka. Ryzyko oceniane jest w pięciostopniowej skali oceny ryzyka. Każdej kategorii oceny końcowej przypisane są odpowiednie strefy ryzyka i zalecane odpowiednie działania (Tabela 10).

Tabela 10. Działania konieczne do podjęcia w zależności od poziomu ryzyka ocenianego zgodnie z procedurą metody REBA.

Podsumowanie

W podsumowaniu można stwierdzić, iż zarówno metoda RULA jak i REBA dostarczają  wskazówek do ryzyka związanego z powstawaniem dolegliwości mięśniowo-szkieletowych. Zastosowanie metody RULA/REBA dostarcza priorytetów odnośnie działań i badań na stanowiskach pracy.

Ze względny na bardzo złożony charakter ludzkiego ciała proste metody oceny nie mogą być w pełni skuteczne. Kombinacja czynników, które wpływają na obciążenie i ryzyko różnią się pomiędzy pracownikami jak również czynniki, które zmieniają indywidualną reakcję organizmu pracownika mogą mieć wpływ na wzrost obciążenia od takiego które jest akceptowalne do takiego, które stanowi znaczący problem dla pracownika. Z tego powodu w większości przypadków koniecznych działań wskazuje się na potrzebę bardziej dokładnych badań.