Uwarunkowania prawne

 

UWARUNKOWANIA PRAWNE ODNOSZĄCE SIĘ DO ERGONOMII I DOTYCZĄCE PRZECIWDZIAŁANIU ROZWOJOWI DOLEGLIWOŚCI UKŁADU MIĘŚNIOWO-SZKIELETOWEGO

 

Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe, a w szczególności te dotyczące obszaru kręgosłupa, są często zaliczane do chorób cywilizacyjnych związanych z wykonywaną pracą zawodową. W niektórych krajach pewne rodzaje MSDs są zaliczane do chorób zawodowych, w innych do parazawodowych. W Polsce, zgodnie z Kodeksem pracy (Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, t. j. Dz.U. 2014, poz. 1502, 1662, art. 235) choroba zawodowa to ta, dla której istnieje bezpośredni związek między czynnikiem środowiska pracy ją wywołującym a samą chorobą. Natomiast pod pojęciem chorób parazawodowych należy rozumieć choroby o złożonej etiologii, w których powstaniu warunki pracy stanowią jeden z wielu czynników przyczynowych, lecz udział tych czynników nie jest dominujący. Oznacza to, że choroba parazawodowa może być powiązana z warunkami pracy, jednakże czynniki pozazawodowe oraz czynniki indywidualne powiązane z osobą również stanowią o ryzyku rozwoju tej choroby.

 

Występują trudności w dokładnym określeniu, szczególnie w sposób ilościowy, mechanizmów, poprzez które różne czynniki występujące w miejscu pracy wpływają na układ mięśniowo-szkieletowy. Tym niemniej działania zmierzające do redukcji obciążenia mają bardzo duże znaczenie zarówno z punktu widzenia ekonomicznego, jak i społecznego. Optymalne kształtowanie procesu pracy oznacza zapewnienie wykonywania pracy w warunkach nie tylko pełnego bezpieczeństwa, ale pozwalających na wszechstronny rozwój pracownika w obszarze intelektualnym, psychicznym i społecznym. Takie podejście służy także zwiększaniu wydajności, gdyż optymalne warunki pracy stwarzają możliwości i dają motywacje służące wykonywaniu pracy w sposób bardziej wydajny. Optymalne warunki pracy występują wówczas, gdy zapewnione jest wdrożenie zasad ergonomii na stanowisku i w procesie pracy.

 

Zadaniem ergonomii jest optymalne kształtowanie systemu pracy, zarówno poszczególnych jego elementów, jak i relacji między nimi. W pojęciu ergonomii człowiek jest podmiotem i najważniejszym jej elementem, produkcja i produkt powinny być kształtowane dla człowieka jako środek do osiągania lepszej jakości życia.

 

Termin „ergonomia” po raz pierwszy wprowadził polski badacz, Wojciech Jastrzębowski w 1857 roku. W czasopiśmie „Przyroda i Przemysł”, artykule „Rys Ergonomii, czyli nauki o Pracy opartej na prawach zaczerpniętych z Nauki Przyrody” napisał: „... nazwiskiem Ergonomia wziętym od wyrazów greckich (ergon = praca, nomos = prawa naturalne) oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności”. Od tego czasu powstało wiele definicji ergonomii, które ujmują różne charakterystyczne cechy ergonomii jako nauki lub działalności praktycznej. Jednakże, każda z tych definicji odnosi się do głównego celu ergonomii, którym jest doprowadzenie do takiego stanu, w którym praca i środki do jej wykonania są zaprojektowane na miarę psychospołecznych możliwości człowieka.

 

Ergonomia odnosi się zarówno do działalności naukowej, jak i praktycznej. Zadaniem ergonomii w obszarze nauki jest opracowanie modelu współzależności układu: człowiek - środki pracy i środowisko w oparciu o wiedzę ze wszystkich potrzebnych dziedzin nauki zarówno o człowieku, jak i o rozwiązaniach technicznych. Zadaniem ergonomii w praktyce jest optymalizacja wszystkich elementów pracy dobre projektowanie oraz nieustanne korygowanie w obszarze organizacji pracy oraz wyposażeniu stanowiska.

 

Jako istotny element wprowadzania zasad ergonomii na stanowiskach pracy mogą być uznawane rozwiązania przyjmowane w krajach Unii Europejskiej poprzez zapisy zawarte w Dyrektywach. Dyrektywa Unii określają rezultat, który ma być osiągnięty, pozostawiając jednak organom krajowym państwa członkowskiego swobodę wyboru formy i środków prawnych służących osiągnięciu tego rezultatu. Dyrektywy podzielono na: Dyrektywy horyzontalne, Dyrektywy socjalne, Stare podejście, Nowe/globalne podejście, Nowy pakiet legislacyjny.

 

Dyrektywy socjalne są opracowywane i wdrażane w państwach członkowskich w celu zapewnienia uzgodnionego w EU poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy, tak aby warunki pracy nie wpływały negatywnie na  zdrowie. Dyrektywą odnoszącą się do tego zagadnienia jest Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 roku o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy (89/391/EWG). Dyrektywa ta  zobowiązuje kraje członkowskie do prowadzenia szerokich działań w zakresie poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w swoich krajach. Dyrektywa określa pojęcie ochrony i zapobiegania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wprowadza nowe podejście w zakresie oceny, ograniczania i zapobiegania ryzyku zawodowemu oraz podkreśla rolę pracowników i ich przedstawicieli. Oprócz dyrektywy ramowej przyjęto szereg dyrektyw szczegółowych dotyczących szczególnych aspektów bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy. Dyrektywa ramowa nadal ma zastosowanie do wszystkich obszarów objętych zakresem dyrektyw szczegółowych, jednakże w przypadku gdy dyrektywy szczegółowe zawierają bardziej rygorystyczne i szczegółowe przepisy, przepisy te są nadrzędne.

 

Jednym z wyzwań dotyczących bezpieczeństwa pracy jest ograniczenie zakresu występowania dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, które już wiele lat temu stały się jednym z głównych wyzwań dla lekarzy medycyny pracy i ergonomistów. W związku z powszechnym występowaniem przypadków schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego związanych z pracą zawodową przyjęto dyrektywy, które mają służyć ograniczeniu zakresu występowania dolegliwości. Najbardziej znaczącą jest czwarta szczegółowa dyrektywa (w rozumieniu art.16 pkt. 1 Dyrektywy 89/391/ EEC), czyli Dyrektywa z 29 maja 1990 roku, która określa minimalne wymagania zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa (90/269/ EEC). Celowi utrzymania zdrowia pracowników służy także Dyrektywa Unii Europejskiej 90/270/EEC z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 87/391/ EEC). Przepisy tej dyrektywy mają pełne zastosowanie w odniesieniu do używania przez pracowników urządzeń wyposażonych w monitory ekranowe. Wdrażanie w Polsce dyrektywy 90/270/EEC i 87/391/ EEC realizowane jest zapisami odpowiednich rozporządzeń.

 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14.03.2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz innych pracach związanych z wysiłkiem fizycznym składa się z 8 rozdziałów: Przepisy ogólne; Przepisy ogólne dotyczące organizacji ręcznych prac transportowych; Ręczne przemieszczanie przedmiotów przez jednego pracownika; Zespołowe ręczne przemieszczanie przedmiotów; Przemieszczanie materiałów szkodliwych i niebezpiecznych; Przemieszczanie ładunków za pomocą poruszanych ręcznie wózków oraz taczek; Przemieszczanie ładunków przy użyciu ręcznie napędzanych dźwignic; Przepisy końcowe.

 

W rozdziale 2 (Przepisy ogólne dotyczące organizacji ręcznych prac transportowych) przedstawiono zagadnienia dotyczące organizacji ręcznych prac transportowych, przy podkreślenie, że wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, należy unikać ręcznego przemieszczania przedmiotów oraz podano, w jakich warunkach jest to szczególnie zalecane. Podano także warunki dla odpowiedniej przestrzeni  i powierzchni przy ręcznym przemieszczaniu przedmiotów. W oddzielnym paragrafie przedstawiono instrukcję postępowania przy przemieszczaniu przedmiotów. Uwagę poświęcono także ostrym elementom, opakowaniom i rozmieszczeniu podnoszonych przedmiotów, a także przenoszeniu po nachylonej powierzchni.

 

W paragrafie 13 „Limit masy przedmiotów podnoszonych i przenoszonych przez jednego pracownika”, w którym zalecono:

  • Masa przedmiotów podnoszonych i przenoszonych przez jednego pracownika nie może przekraczać: a) dla kobiet – 12 kg przy pracy stałej oraz 20 kg przy pracy dorywczej; b) dla mężczyzn – 30 kg przy pracy stałej oraz 50 kg przy pracy dorywczej.
  • Masa przedmiotów podnoszonych przez jednego pracownika na wysokość powyżej obręczy barkowej nie może przekraczać: a) dla kobiet – 8 kg przy pracy stałej oraz 14 kg przy pracy dorywczej; b) dla mężczyzn – 21 kg przy pracy stałej oraz 35 kg przy pracy dorywczej.
  • Jeżeli przedmioty są przenoszone przez jednego pracownika na odległość przekraczającą 25 metrów, masa przenoszonych przedmiotów nie może przekraczać: a) dla kobiet – 12 kg; b) dla mężczyzn – 30 kg.
  • Jeżeli przedmioty są przenoszone przez jednego pracownika pod górę po nierównej powierzchni, pochylniach lub schodach, których maksymalny kąt nachylenia nie przekracza 30o, a wysokość przekracza 4 metry, niezależnie od odległości, na jaką przedmioty są przenoszone, to masa tych przedmiotów nie może przekraczać: a) dla kobiet – 12 kg; b) dla mężczyzn – 30 kg.
  • Jeżeli przedmioty są przenoszone przez jednego pracownika pod górę po nierównej powierzchni, pochylniach lub schodach, których maksymalny kąt nachylenia przekracza 30o, a wysokość przekracza 4 metry, niezależnie od odległości, na jaką przedmioty są przenoszone, to masa tych przedmiotów nie może przekraczać: a) dla kobiet – 8 kg przy pracy stałej oraz 12 kg przy pracy dorywczej; b) dla mężczyzn – 20 kg przy pracy stałej oraz 30 kg przy pracy dorywczej.

 

Zasady dotyczące organizacja ręcznych prac transportowych, w tym stosowane metody pracy powinny w szczególności zapewnić:

  • ograniczenie długotrwałego wysiłku fizycznego, w tym zapewnienie odpowiednich przerw w pracy na odpoczynek;
  • wyeliminowanie nadmiernego obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika, a zwłaszcza urazów kręgosłupa, związanego z rytmem pracy wymuszonym procesem pracy;
  • ograniczenie do minimum odległości ręcznego przemieszczania przedmiotów;
  • uwzględnienie wymagań ergonomii.

 

Dla prac wymagających ręcznego przemieszczania przedmiotów należy dążyć do tego, aby zapewnić sprzęt pomocniczy odpowiednio dobrany do ich wielkości, masy i rodzaju, zapewniający bezpieczne i dogodne wykonywanie pracy.

 

W rozporządzeniu przedstawiono także graniczne wartości wydatku energetycznego netto podczas pracy związanej z wysiłkiem fizycznym, w tym z podnoszeniem i przenoszeniem przedmiotów, w czasie zmiany roboczej nie może przekraczać dla kobiet 5000 kJ,a przy pracy dorywczej 20 kJ/min. Wskazano także, że energetyczny netto niezbędny do wykonywania pracy fizycznej związanej z podnoszeniem i przenoszeniem przedmiotów w czasie zmiany roboczej nie może przekraczać dla mężczyzn 8400 kJ, a przy pracy dorywczej 30 kJ/min.

 

W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią znajdują się zalecenia i dopuszczalne warunki wykonywania pracy przez kobiety. W odniesieniu do ręcznych prac transportowych zaleca się dźwiganie w ograniczonym zakresie:

  • Masa przedmiotów podnoszonych i przenoszonych przez jedną kobietę nie może przekraczać: 12 kg przy pracy stałej oraz 20 kg przy pracy dorywczej.
  • Jeżeli przedmioty są przenoszone przez jedną kobietę na odległość przekraczającą 25 m, to masa przenoszonych przedmiotów nie może przekraczać 12 kg.
  • Dopuszcza się w zespołowym dźwiganiu przenoszenie przez kobiety przedmiotów, których długość przekracza 4 m oraz masa 20 kg, powinno odbywać się zespołowo, pod warunkiem, aby na jedną pracownicę przypadała masa nieprzekraczająca przy pracy stałej 10 kg, a przy pracy dorywczej 17 kg.
  • Niedopuszczalne jest zespołowe ręczne przemieszczanie przedmiotów przez kobiety na odległość przekraczającą 25 m lub o masie przekraczającej 200 kg.
  • Praca dorywcza to praca wykonywana do 4 razy na godz., jeżeli łączny czas takiej pracy nie przekracza 4 godz. na dobę.

 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe prezentuje wymagania w obszarze struktury przestrzennej stanowiska pracy oraz organizacji pracy. Zgodnie z rozporządzeniem pracodawca jest zobowiązany do organizowania stanowisk pracy wyposażonych w monitory zgodnie z wymogami określonymi w załączniku do rozporządzenia. Pracodawca jest również zobowiązany do oceny stanowisk pracy w aspekcie organizacji pracy, elementów wyposażenia stanowiska pracy, obciążenia narządu wzroku, obciążenia psychicznego oraz informowania pracowników o efektach tej oceny.

 

Wymagania zawarte w załączniku odnoszą się do jakości obrazu na ekranie monitora, biurka i krzesła oraz wyposażenia stanowiska pracy z monitorem (Kamińska i Tokarski, 2016).

 

Monitor ekranowy powinien spełniać następujące wymagania:

  • znaki na ekranie powinny być wyraźne i czytelne
  • jaskrawość i kontrast znaków na ekranie powinny być łatwe do regulowania w zależności od warunków oświetlenia stanowiska pracy
  • obraz na ekranie powinien być stabilny, bez tętnienia lub innych form niestabilności
  • regulacja ustawienia monitora powinna umożliwiać pochylenie ekranu co najmniej 20° do tyłu i 5° do przodu oraz obrót co najmniej o 120° (po 60° w obu kierunkach)
  • ekran monitora powinien być pokryty warstwą anty odbiciową lub wyposażony w odpowiedni filtr.

 

Bardzo ważne jest, by ustawienie monitora względem źródeł światła ograniczało olśnienie i odbicie światła. Stanowisko z komputerem nie powinno być ustawione pod oprawami oświetleniowymi, a linia obserwacji ekranu powinna być równoległa do linii okien.

 

Stanowiska pracy powinny być wyposażone w urządzana odpowiednie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz do cech antropometrycznych pracowników. Stanowisko z monitorem ekranowym powinno być tak zaprojektowane, aby pracownik miał zapewnioną dostateczną przestrzeń pracy, umożliwiającą umieszczenie wszystkich elementów obsługiwanych ręcznie w zasięgu kończyn górnych. Stanowisko  powinno być tak usytuowane w pomieszczeniu, aby dostęp do niego był swobodny. Odległości między sąsiednimi monitorami powinny wynosić co najmniej 0,6 m, a między pracownikiem a tyłem sąsiedniego monitora - co najmniej 0,8 m. Wyposażenie stanowiska pracy oraz sposób rozmieszczenia elementów tego wyposażenia nie może powodować nadmiernego obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego.

 

Aby unikać sytuacji, w których występuje nadmierne obciążenie wzroku, wymagana odległość oczu pracownika od ekranu monitora powinna mieścić się w zakresie 400-750 mm, a konstrukcja stołu powinna umożliwiać dogodne ustawienie elementów wyposażenia stanowiska pracy, w tym regulację wysokości ustawienia monitora i klawiatury.

 

Przednie krawędzie blatu stołu powinny być zaokrąglone, a powierzchnia blatu stołu powinna być matowa, najlepiej jasnej barwy. Dla ergonomicznej pracy z komputerem znaczenie mają także wymiary blatu stołu, które powinny być tak dobrane, aby zapewnić:

  • wystarczającą powierzchnię do łatwego posługiwania się elementami wyposażenia stanowiska i wykonywania czynności związanych z rodzajem pracy
  • możliwość ustawienia klawiatury w odległości nie mniejszej niż 100 mm od przedniej krawędzi stołu
  • możliwość ustawienia elementów wyposażenia w odpowiedniej odległości od pracownika, to jest w zasięgu jego kończyn górnych, bez konieczności przyjmowania wymuszonych pozycji.

 

Wysokość stołu oraz siedziska krzesła powinna być taka, aby zapewniała:

  • naturalne położenie kończyn górnych przy obsłudze klawiatury, z zachowaniem co najmniej kąta prostego między ramieniem i przedramieniem
  • odpowiedni kąt obserwacji ekranu monitora w zakresie 20°-50° w dół (licząc od linii poziomej na wysokości oczu pracownika do linii poprowadzonej od jego oczu do środka ekranu), przy czym górna krawędź ekranu monitora nie powinna znajdować się powyżej oczu pracownika
  • odpowiednią przestrzeń do umieszczenia nóg pod blatem stołu.

 

Krzesło stanowiące wyposażenie stanowiska pracy powinno mieć:

  • dostateczną stabilność, przez wyposażenie go w podstawę co najmniej pięciopodporową z kółkami jezdnymi
  • wymiary oparcia i siedziska zapewniające wygodną pozycję ciała  i swobodę ruchów
  • regulację wysokości płyty siedziska w zakresie co najmniej 40-50 cm od podłoża
  • regulację wysokości oparcia oraz regulację pochylenia oparcia w zakresie 5° do przodu i 30° do tyłu
  • wyprofilowania płyty siedziska i oparcia odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych
  • możliwość obrotu wokół osi pionowej o 360°
  • podłokietniki
  • mechanizmy regulacji wysokości płyty siedziska i pochylenia płyty oparcia powinny być łatwo dostępne i proste w obsłudze oraz tak usytuowane, aby regulację można było wykonywać w pozycji siedzącej.

 

 

 

/CIOPPortalWAR/file/93743/2021123064053&BEZPIECZNIEJ_NE_obciazenie_ms_stanowisko_pracy_z_komputerem.png
Rys. 1. Zalecenia dotyczące stanowiska pracy z komputerem (Kamińska i Tokarski, 2016)

 

Najważniejszą zasadą dla minimalizacji obciążenia mięśniowo-szkieletowego jest dostosowanie wysokości krzesła i wysokości stołu – tak, aby klawiatura znajdowała się na wysokości łokci, przy ramionach swobodnie opuszczonych do dołu (rys. 1). Jeśli stół nie ma regulacji wysokości, niższym pracownikom może się przydać podnóżek. Monitor powinien znajdować się w odległości ok. 60 – 70 cm od oczu (ok. 1,5 przekątnej ekranu). Monitor powinien być ustawiony na wprost pracownika, tak by jego górna krawędź znajdowała się trochę poniżej poziomu oczu, a kąt między płaszczyzną monitora a linią patrzenia na środek monitora powinien wynosić ok. 90°. Dzięki temu zachowana będzie odpowiednia pozycja szyi i głowy oraz wzrok będzie mniej się męczył (w porównaniu z pionowym ustawieniem monitora). Ustawienie monitora powinno zapewniać dobre warunki pracy wzrokowej (bez odbić i nadmiernych kontrastów); najlepiej bokiem do okna (Kamińska i Tokarski, 2016).