PRACA W ŚWIECIE INTERNETU

 

Wyraz indywidualizmu

 

Z perspektywy jednostki upowszechnianie i rozszerzanie niestandardowych form wykonywania pracy w społeczeństwach wysoko rozwiniętych związane jest z upadkiem kolektywizmu - zmianami scharakteryzowanymi przez A. Giddenasa jako „rosnący indywidualizm, erozja tradycji i dążenie do samorealizacji" [3]. Z jednej strony, każdy człowiek ma prawo do realizacji indywidualnego scenariusza życiowego. Z drugiej strony, każdy staje się osobiście odpowiedzialny za powodzenie realizowanego scenariusza, a uprawnienie do pomocy jako prawa wynikającego z przynależności do społeczeństwa (najczęściej równoważnego z obywatelstwem) zostaje ograniczone. Przykładem mogą być świadczenia dla osób bezrobotnych, które są warunkowane uprzednim okresem zatrudnienia czy obwarowane obowiązkiem uczestnictwa w programach szkoleniowych mających na celu zwiększenie szans na podjęcia pracy.

W tej perspektywie ewolucja form wykonywania pracy może być tłumaczona zmianami postaw, które odzwierciedlają m.in. przekształcenia aspiracji zawodowych, w szczególności kobiet [4], Rozwój niestandardowych form zatrudnienia umożliwia godzenie ról zawodowych i pozazawodowych, pozwalając na realizowanie wybranej ścieżki życiowej. Hierarchiczny awans w ramach pełnoetatowego i długoterminowego zatrudnienia u jednego pracodawcy zostaje zastąpiony możliwością rozwoju zawodowego przez horyzontalne przechodzenie między stanowiskami, zmianę miejsca zatrudnienia, przekwalifikowanie się, kształcenie ustawiczne, zmianę form zatrudnienia, wymiaru czasu pracy czy świadczenie pracy na odległość. Dzięki elastycznemu dostosowywaniu do popytu i podaży na rynku pracy, zatrudnienie niestandardowe ułatwia podejmowanie aktywności zawodowej. Jest to szczególnie istotne w społeczeństwach, które postrzegają pracę (zarobkową) nie tylko z perspektywy wymiaru ekonomicznego, ale również jako źródło satysfakcji osobistej, wyznacznik sukcesu społecznego i czynnik stratyfikacji społecznej.

Popularyzacja i urozmaicanie niestandardowych form wykonywania pracy to zjawiska wiązane m.in. z upowszechnianiem aktywności zawodowej kobiet, wydłużającym się okresem edukacji i wyższymi kwalifikacjami kadr, podwyższającym się wiekiem zakładania rodzin i obniżającą się dzietnością oraz z opóźnianiem wychodzenia z rynku pracy. W rezultacie aktywność zawodowa zajmuje coraz ważniejsze miejsce w życiu człowieka, wypełnia coraz więcej czasu, staje się źródłem celów życiowych i determinuje podejmowane decyzje. Z tej perspektywy niestandardowe formy zatrudnienia pozwalają swobodniej realizować się w sferze zawodowej, są źródłem autonomiczności w kształtowaniu sfery pracy, ale i ułatwiają godzenie pracy z innymi sferami życia.

Jednocześnie niestandardowe formy wykonywania pracy charakteryzuje większa podatność na wahania koniunktury oraz na konkurencyjność na rynku pracy, a rozszerzający się udział tych form zatrudnienia jest źródłem zmienności, niestabilności i wymuszonej aktywności na rynku pracy. Jeśli niestandardowa forma zatrudnienia nie jest wyborem, tylko koniecznością, często sytuuje człowieka w niestabilnych, niezapewniających mu bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego warunkach. Upowszechnienie form wykonywania pracy, które nie gwarantują ani stałości stosunku pracy, ani jego wymiaru, ani wynagrodzenia (np. umowy zawierane bez określenia wymiaru czasu pracy (tzw. umowy zerogodzinowe, zero-working hours contracts czy praca za pośrednictwem platform internetowych), a są dominującym źródłem dochodów, może wzmacniać segmentację rynku pracy, blokując przejście do lepiej płatnych, dających możliwości awansu zawodowego i charakteryzujących się bezpieczeństwem socjalnym form wykonywania pracy.

 

Kontekst społeczny

 

Wzrost znaczenia niestandardowych form wykonywania pracy może być rozpatrywany także w kontekście postępującego różnicowania się społeczeństw wysoko rozwiniętych państw dobrobytu (welfare state). Stają się one coraz bardziej zróżnicowane nie tylko ze względu na wykształcenie czy poziom dochodów pozostających do dyspozycji gospodarstwa domowego, ale też etnicznie, religijnie, światopoglądowo. Towarzyszy temu „znaczne zróżnicowanie strategii życiowych, a w konsekwencji zwiększona różnorodność oczekiwań co do pożądanej oferty rozwiązań wspólnotowych i co do gotowości osobistej partycypacji w ich finansowaniu" [5]. Dotychczasowa gwarancja pomocy jednostce na podstawie przynależności do społeczeństwa, czyli głównie przez obywatelstwo, obwarowywana jest dodatkowymi warunkami, wśród których najważniejszym jest podejmowanie aktywności na rynku pracy. Z tej perspektywy „coraz bardziej zróżnicowane społeczeństwa wykazują prawdopodobnie mniejszą chęć dzielenia się swoimi dobrami niż miało to miejsce u zarania państwa opiekuńczego" [3].

W wyniku starzenia się społeczeństw wysoko rozwiniętych maleje udział osób w wieku produkcyjnym w populacji i konieczne staje się wypracowywanie i wprowadzanie rozwiązań dostosowanych do odmiennej od dotychczasowej struktury wieku pracowników. Niestandardowe formy zatrudnienia umożliwiają tworzenie takich rozwiązań, jak stopniowe wychodzenie z rynku pracy osób w wieku okołoemerytalnym, podejmowanie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy czy zmiana zakresu świadczonej pracy dzięki większej elastyczności funkcjonalnej zatrudnienia. Ponadto pozwalają na wypracowanie rozwiązań ułatwiających podejmowanie aktywności zawodowej przez osoby z grup szczególnie zagrożonych bezrobociem, w tym w wieku 50+. Pozwala to na przedłużanie aktywności zawodowej, która jest postrzegana nie tylko w kategoriach ekonomicznych, ale też społecznych.

Rozwój i upowszechnienie niestandardowych form wykonywania pracy może nie tylko odpowiadać na nowe tendencje gospodarczo-społeczne, ale wspierać podtrzymywanie tradycyjnych instytucji społecznych. Na przykład charakterystyczny dla Wielkiej Brytanii wzorzec rodziny, w której głównym żywicielem jest mężczyzna, a kobieta realizuje się zawodowo w mniejszym ekonomicznie i czasowo stopniu, pozostaje (pomimo niewątpliwej dywersyfikacji form), dominującym modelem życia społecznego [6]. Upowszechnienie niestandardowych form zatrudnienia na brytyjskim rynku pracy pozwala kobietom na podejmowanie aktywności zawodowej w zakresie pozwalającym na godzenie innych ról społecznych, ambicji i oczekiwań. W rezultacie wzmacnia sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych, wspiera rozwój kapitału ludzkiego, promuje aktywność zawodową kobiet, a jednocześnie wspiera realizację obowiązków rodzicielsko-opiekuńczych.

Taki kierunek rozwoju rynku pracy zdaje się pozostawać w zgodzie z zasadą, według której „w ostatnich wiekach rozwijały się przede wszystkim te społeczeństwa, które potrafiły modyfikować swoje struktury, nie czyniąc z nich przeszkód do coraz szerszego wykorzystywania nadwyżek, (...) tworząc lepsze warunki do wykonywania wydajnej pracy dla większej liczby obywateli", a jednocześnie pozwala na zachowywanie kulturowo i historycznie ukształtowanego i oczekiwanego modelu stosunków społecznych [4].

 

Rola państwa

 

Upowszechnianie się niestandardowych form wykonywania pracy powoduje zwiększenie odpowiedzialności jednostki za swój dobrostan w długookresowym horyzoncie czasowym. W porównaniu z tradycyjnymi formami, w których stabilny stosunek pracy stanowił podstawę zabezpieczenia społecznego gwarantowanego przez realizowany w państwie dobrobytu model polityki społecznej, niestandardowe formy pracy charakteryzuje większa podatność na wahania koniunktury oraz na konkurencyjność na rynku pracy. Ponadto, zatrudnienie niestandardowe stanowi słabszą podstawę do uprawnień z zabezpieczenia społecznego - zarówno od ryzyka bezrobocia, jak i innych rodzajów ryzyka socjalnego.

Jest to szczególnie widoczne w państwach, w których system zabezpieczenia społecznego bazuje na metodzie innej niż zabezpieczeniowa, gwarantującej niezależne od składki i przynależne wszystkim członkom społeczeństwa świadczenie (dominującą w krajach skandynawskich). W systemach zbudowanych na zasadzie metody ubezpieczeniowej (związanej z obligatoryjnością opłacania składki; np. w Niemczech), albo pomocowej (przyznanie świadczenia jest uznaniowe, tj. zależy od spełnienia określonych kryteriów; np. w krajach anglosaskich), upowszechnienie niestandardowych form zatrudnienia powoduje „wypadanie" istotnej części społeczeństwa z systemu zabezpieczenia społecznego. W konsekwencji praca na podstawie zatrudnienia niestandardowego przesuwa na jednostkę odpowiedzialność za radzenie sobie w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego (przede wszystkim zdarzeń, które skutkują obniżeniem możliwości zarobkowania), takiego jak utrata pracy czy niepełnosprawność, rodzicielstwo czy dożycie sędziwego wieku.

Upowszechnienie niestandardowych form wykonywania pracy rozpatrywane jest także z punktu widzenia zmieniającej się roli państwa. Dominujący we współczesnej globalnej gospodarce model neoliberalnych stosunków ekonomicznych stymuluje deregulację rynków pracy i promuje niestandardowe formy zatrudnienia. Ponadto liberalizacja stosunków pracy odpowiada strukturalnym zmianom wysoko technologicznej gospodarki usługowej o globalnym łańcuchu dostaw i odbiorców, zwiększa mobilność kapitału ludzkiego i dostosowuje się do coraz bardziej zróżnicowanej aktywności gospodarczej. Państwa wycofują się z regulowania rynku pracy np. w imię realizacji strategii prowadzących do zdobycia lub zwiększenia przewagi konkurencyjnej, pod naciskami organizacji międzynarodowych, a także w wyniku przekształceń modelu polityki społecznej i przechodzenia od modelu państwa dobrobytu - welfare state, do państwa wspierającego pracę - workfare state.

O ile bowiem welfare state to „takie państwo, dla którego bezpieczeństwo społeczne stanowi cel i treść, obejmuje wszystkich obywateli i stanowi realizację obywatelskich praw społecznych", to państwo skłaniające do pracy - workfare state - warunkuje zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego aktywnością na rynku pracy [7], Konieczność podejmowania pracy uzasadniana jest jej znaczeniem w życiu jednostki, rolą w budowaniu bogactwa i rozwoju społeczeństw oraz znaczeniem zapobiegania korzystaniu z dobrodziejstw państwa dobrobytu bez wnoszenia solidarnego wkładu.

W efekcie, bezpieczeństwo społeczne warunkowane jest podejmowaniem aktywności zawodowej. Szczególne znaczenie ma uzależnienie pomocy od aktywności na rynku pracy w sytuacji zajścia ryzyka socjalnego. Dotyczy to zarówno pracy uprzedniej wobec zajścia ryzyka, jak i pomocy z podjęciem pracy. Co więcej, o ile jednym z celów państwa dobrobytu jest dążenie do zagwarantowania pełnego zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, to workfare state w dążeniu do podejmowania pracy przez wszystkich, akceptuje i promuje niestandardowe formy zatrudnienia.

Tak jak welfare state było odpowiedzią na procesy uprzemysłowienia, tak workfare state postrzegane jest jako odpowiedź na wyzwania związane z globalną, wysoce konkurencyjną gospodarką z dominującym sektorem usług. Z jednej strony poszukiwanie nowych rozwiązań jest wyrazem dostosowywania się instytucji państwa do neoliberalnego modelu gospodarki globalnej. Stanowi aktywną reakcję na malejącą konkurencyjność i niski wzrost gospodarczy państw rozwiniętych i ma doprowadzić do stanu, gdzie wszyscy, którzy są do tego zdolni, pracują. Z drugiej strony, działania te podejmowane są w kontekście powiązania świadczeń zabezpieczenia społecznego z pracą. Tym samym, uniwersalna podstawa do pomocy, jaką było w państwach dobrobytu obywatelstwo, zostaje uzupełniona przez kryterium zatrudnienia - uprzedniego lub bezpośrednio powiązanego z pobieraniem świadczenia. W konsekwencji pojawia się dodatkowe obwarowanie uprawnienia do świadczenia.