OCENA POŁOŻENIA PRZEDRAMION I NADGARSTKÓW W TRAKCIE WYKONYWANIA CZYNNOŚCI ZAWODOWYCH PRZEZ HIGIENISTKĘ STOMATOLOGICZNĄ

Autorzy: mgr Waldemar Ćwirzeń, dr hab. n. med. Leopold Wagner
Zakład Propedeutyki i Profilaktyki Stomatologicznej Warszawski Uniwersytet Medyczny ; Kontakt: wcwirzen@wp.pl DOI: 10.5604/01.3001.0012.7389
Źródło:  Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 2018, nr 11, s. 20-22

Celem opisanych w artykule badań była ocena narażenia 210 higienistek stomatologicznych na obciążenia przedramion i nadgarstków. Zastosowano ankietę opracowaną według metody Rapid Entire Body Assessment (REBA). Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że 42,4% ankietowanych przyjmuje podczas wykonywania czynności zawodowych niekorzystną pozycję przedramienia prawego, a43,3% -przedramienia lewego. Niekorzystne pochylanie nadgarstka prawego zaznaczyło 37,1% ankietowanych, a 43,8% nadgarstka lewego. Dodatkowe skręcanie i odchylanie w bok nadgarstków wymieniło 83,8% w przypadku nadgarstka prawego i 84,3% w przypadku nadgarstka prawego. Uzyskane wyniki potwierdzają wysoki poziom narażenia higienistek stomatologicznych na obciążenia przedramion i nadgarstków. Wskazuje to na pilną potrzebę wdrożenia działań profilaktycznych oraz konieczność prowadzenia okresowych badań kontrolnych.

Słowa kluczowe: higienistka stomatologiczna, metoda REBA, wymuszona pozycja, obciążenie przedramion i nadgarstków

Wstęp

Wykonywanie zawodu higienistki stomatologicznej może sprzyjać pojawieniu się dolegliwości ze strony układu mięśniowego i kostno-stawowego. Zaburzenia te wynikają z obciążeń związanych z wykonywaniem czynności zawodowych w wymuszonej pozycji. Są one zlokalizowane głównie w okolicy kończyn górnych i dolnych, górnego i dolnego odcinka kręgosłupa oraz żeber.

Operowanie różnymi instrumentami stomatologicznymi, których uchwyty są cienkie, takimi jak zgłębnik, lusterko, sierp czy kireta lub grubszymi, ale cięższymi (np. kątnice na mikromotor czy końcówki do usuwania kamienia i osadów nazębnych), mogą sprzyjać pojawieniu się drętwienia palców, mrowienia, sztywności, parestezji, przykurczów, a nawet bólu [1], Natomiast wykonywanie czynności pomocniczych przy zabiegach stomatologicznych może powodować niekorzystne ustawienie przedramion, którego skutkiem mogą być: zespół kanału łokciowego, zespół cieśni  nadgarstka oraz - w wyniku przeciążenia - dolegliwości bólowe [2-4].

Ucisk lub uszkodzenie nerwu w obrębie nadgarstka lub ramienia upośledza funkcję zginania w stawie międzypaliczkowym palca wskazującego i zginania kciuka; prowadzi także do zaniku mięśni zginaczy przedramienia. Wymienione zaburzenia mogą ponadto skutkować powstaniem zapalenia pochewek ścięgnistych lub przykurczem Dupuytrena [5-7].

Przedstawione zagrożenia dotyczą grupy zawodowej higienistek stomatologicznych, która, według Centralnego Systemu Informacyjnego Ochrony Zdrowia (CSIOZ) z 2017 r., obejmuje 3636 osób czynnie wykonujących ten zawód w placówkach medycznych podległych Ministerstwu Zdrowia oraz co najmniej taką samą liczbę zatrudnionych w medycznym sektorze prywatnym.

Potencjalne zagrożenie dla zachowania pełnego zdrowia pracownika wskazuje na konieczność prowadzenia badań analizujących możliwość występowania obciążeń w różnych rejonach ciała podczas wykonywania czynności zawodowych. Uzyskane wyniki badań stanowią podstawę do określenia skali problemu i są niezbędne do za-planowania i wdrożenia działań naprawczych i zapobiegawczych.

Zaprezentowane w artykule wyniki badań własnych dotyczą oceny narażenia higienistek stomatologicznych na obciążenia spowodowane wymuszoną pozycją przedramion i nadgarstków w trakcie pracy.

Materiał badawczy i metoda badawcza

Badaniem ankietowym objęto 206 czynnych zawodowo higienistek i 4 higienistów w wieku od 23 do 52 lat o stażu pracy od < 5 do > 20 lat. Większość respondentów deklarowała, że ich tygodniowy czas pracy wynosi 30-40 godzin (73,6%), 17,8% zadeklarowało ok. 20 godzin tygodniowo, 4,3% - do 15 godzin, a pozostałe 4,3% określiło swój czas pracy na więcej niż 60 godzin tygodniowo.

W badaniach, które dotyczyły całego ciała respondentów, zastosowano ankietę przygotowaną na podstawie metody REBA (ang. Rapid Entire Body Assessment), [8]. W metodzie tej analizuje się postawę ciała za pomocą obserwacji lub badania ankietowego. Następnie zgromadzone dane poddaje się analizie i określa poziom zagrożenia dla zdrowia pracownika. W artykule prezentowane są wyniki badań, które dotyczyły pozycji przedramion i nadgarstków (rys. 1.-3.).

Rys. 1. Schemat ustawienia przedramienia: 1 - pozycja prawidłowa, 2 - pozycja nieprawidłowa

Rys. 2. Schematy ustawienia nadgarstka: 1 - pozycja prawidłowa, 2 - pozycja nieprawidłowa, 3 - niekorzystne skręcanie nadgarstków	Rys. 3. Przykładowy kwestionariusz wypełniony w części dotyczącej pozycji przedramion i nadgarstków

Obciążenia przedramienia są najmniejsze, jeżeli jest ono podniesione w zakresie 60°-100° w stosunku do osi ciała (wartość kąta 0° przyjęto dla pozycji z wyprostowanym przedramieniem). Natomiast duże obciążenia występują w przypadku podniesienia przekraczającego 100° lub nieprzekraczającego 60°. W przypadku nadgarstków niekorzystne pochylenie występuje w przypadku obrotu pod kątem >15° w stosunku do przedramienia.

Wyniki badań

Uzyskane wyniki badań przedstawiono w tabelach 1.-3.

Tabela 1. Ustawienie przedramion

Tabela 2. Odchylenie nadgarstków

Tabela 3. Odchylenie w bok lub skręcenie nadgarstków

         Omówienie wyników

Analiza uzyskanych wyników ankiety pozwala stwierdzić, że w przypadku przedramienia prawego niekorzystną pozycję stwierdzono u 42,4% osób, a w przypadku przedramienia lewego - u 43,3%, czyli u zbliżonej liczby ankietowanych. Pozostałe osoby (~ 57%) były narażone na niewielkie obciążenia przedramion. Niekorzystne pochylanie nadgarstka prawego zaznaczyło 37,1% ankietowanych, a 43,8% - nadgarstka lewego. Dodatkowe skręcanie i odchylanie w bok nadgarstków wymieniło 83,8% w przypadku nadgarstka prawego i 84,3% w przypadku nadgarstka lewego.

Stwierdzony poziom narażenia na obciążenia w trakcie wykonywania czynności zawodowych w badanym obszarze ciała wskazuje przede wszystkim na konieczność wprowadzenia zmian dotyczących sposobu wykonywania pracy, ponieważ respondenci w większości pracowali w gabinetach, w których sprzęt i wyposażenie były dostosowane do wymagań ergonomii. Nie-prawidłowa pozycja wynikała głównie z nieprzestrzegania zasad ergonomii oraz ze zmęczenia, którego podstawową przyczyną była nadmierna długość czasu pracy.

Wyniki badania są zbliżone do uzyskanych winnych ośrodkach badawczych. Według Gupty i współautorów, 64% higienistek stomatologicznych odczuwa w ciągu roku ból dłoni i nadgarstków [1]. Takie umiejscowienie bólu było również  najczęściej wskazywane przez 59,5% badanych higienistek amerykańskich [9].

Przegląd piśmiennictwa wykonany przez Plessas i współautorów potwierdza, że bóle rąk i nadgarstka są najbardziej rozpowszechnionymi dolegliwościami u higienistek stomatologicznych. W zależności od badanej grupy obejmują od 50% do 59,5% czynnych zawodowo higienistek [1], Za podstawowe przyczyny sprzyjające powstawaniu tego rodzaju przeciążeń i urazów uważa się: przyjęcie nieprawidłowej pozycji ciała, nadmierne wychylenie nadgarstków, słabe oświetlenie miejsca pracy, niewłaściwe umiejscowienie pacjenta i operatora, cechy indywidualne, takie jak kondycja fizyczna, wysokość ciała, masa ciała, ogólny stan zdrowia, płeć, wiek oraz sytuacje stresowe [10-15], Stwierdzono także, że poziom używanej siły, wydłużony czas pracy, ponadnormatywna liczba pacjentów w ciągu dnia i pośpiech przy wykonywaniu czynności pracy zwiększają nasilenie dolegliwości narządu ruchu [15-19],

Bóle nadgarstka mogą być także związane z rodzajem wykonywanej czynności, Według badań przeprowadzonych w Australii przez Hayes i współautorów, dolegliwości bólowe nadgarstka skorelowane są z wykonywaniem skalingu pod- i naddziąsłowego, zarówno narzędziami ręcznymi, jak i ultradźwiękowymi [5],Taka sytuacja dotyczy nie tylko osób zawodowo czynnych, ale także studentów [1,18,19], Dolegliwości przedramion i nadgarstków często zmuszają higienistki stomatologiczne do poszukiwania pomocy medycznej [1,5] i są jedną z głównych przyczyn ich nieobecności w pracy,

Bóle rąk dotyczą nie tylko higienistek, ale także pozostałych członków zespołu stomatologicznego, Według dostępnych danych, na ból w okolicach dłoni skarży się 54% szwedzkich dentystów [1], 44% polskich lekarzy dentystów [15] i 33,7% australijskich dentystów ze stanu Queensland [15], Dyskomfort nadgarstków i dłoni odczuwa odpowiednio 14% i 21% holenderskich dentystów [17], W Szwecji na podobne dolegliwości skarży się 27% asystentek stomatologicznych [1],

Podsumowanie

Wyniki badania własnego i dane z piśmiennictwa wskazują, że wykonywanie zawodu higienistki stomatologicznej sprzyja zaburzeniom mięśniowym oraz kostno-stawowym i wymaga optymalizacji w zakresie ergonomii pracy, Żeby to zmienić, należy uzupełnić braki edukacyjne z zakresu ergonomii zarówno w tej grupie zawodowej, jaki u pracodawców, którymi najczęściej są lekarze dentyści, Zmniejszenie obciążeń mięśniowych i kostno-stawowych dłoni i przedramion może być możliwe poprzez wprowadzenie zmian warunków pracy gabinetu, Należy zadbać o właściwe rozmieszczenie sprzętu i wyposażenia, które zapewni bezpośredni (bez użycia nadmiernej siły i przyjęcia niekorzystnej pozycji) dostęp do narzędzi i materiałów stosowanych podczas procedur zabiegowych, opracować harmonogram przyjęć pacjentów, uwzględniający czas na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne dla personelu oraz rozdzielić pracę na większą liczbę pracowników, Podczas wykonywania procedur zabiegowych lekarz powinien korygować zarówno swój sposób pracy, jak i personelu, starając się narzucić równowagę dynamiczną - np, wprowadzić pracę „na 5 rąk" z rozdzieleniem obowiązków dla 2 higienistek stomatologicznych,

Poziom narażenia na dolegliwości ze strony układu mięśniowego i kostno-stawowego wskazuje na pilną potrzebę wdrożenia działań naprawczych i zapobiegawczych, weryfikację programów nauczania realizowanych w zakresie studiów licencjackich w specjalności „higiena stomatologiczna", wdrożenia cyklu szkoleń dla pracowników i pracodawców oraz na konieczność prowadzenia okresowych badań kontrolnych.

BIBLIOGRAFIA

[1]  Ng A,, Hayes M. J., Polster A. Musculoskeletal disorders and working posture among dental and oral health students, "Healthcare (Basel)" 2015,4:E13
[2]  Hansson GA, Balogh I., Ohlsson K., Skerfving S. Measurements of wrist and forearm positions and movements: effect of and compensation for goniometer crosstalk. "Electromyogr. Kinesiol." 2004,14,4:355-57
[3]  Melhorn Ml et. Al. Hand, wrist and forearm disorders guideline, American College of Occupational and Environmental Medicine 2015
[4]  Alexander P, et al, Musculoskeletal disorders among Brazilian dentists, "Arch, Environ, Occup, Health" 2011, 55:231-235
[5]  Warren N, Causes of musculoskeletal disorders in dental hygienists and dental hygiene students: A study of combined biomechanical and psychosocial risk factors, "Work" 2010,35:441-454
[6]  Mendegeri V., Ramdurg P., Kambale S., Gajapurad J. Prevalence of musculoskeletal disorders among dentists: apllotstudy "Indian J. Dent. Sci." 2014,5:15-20
[7]  Hayes M.J., Smith D.R., Taylor J.A. Musculoskeletal disorders and symptom severity among Australian dental hygienists, "BMC Res. Notes" 2013,5:250
[8]  Hignett S., McAtamney L. Rapid Entire Body Assessment (REBA). "Applied Ergonomics" 2000,31:201-205
[9]  Hayes M., Cockrell D., Smith D. A systematic review of musculoskeletal disorders among dental professionals. "Int. J. Dent. Hygiene" 2009,7:159-155
[10]  Sakzewski L., Naser ud-Din S, Work-related musculoskeletal disorders in dentists and orthodontists: a review of the iiterature. "Work" 2014,48:37-45
[11]  GuptaA., Ankola A.V., Hebbal M. Dental ergonomics to combat musculoskeletal disorders: a review. "Int. J. Occup. Saf. Ergon." 2013,19:551-571
[12]  Rehman B., Aslam A., Ali A., Tariq A. Ergonomic hazards to dental surgeons: a cross-sectional study. "Pak, Oral Dent. J." 2015,35:158-171
[13]  Rafie F., Zamani Jam A., Shahravan A., Raoof M., Eskandarizadeh A. Prevalence of upper extremity musculoskeletal disorders in dentists: symptoms and riskfactors. "J, Environ Public Health" 2015,517341-517345
[14]  Gupta A., Ankola A.V. Hebbal M. Dental ergonomics to combat musculoskeletal disorders: a review. "Int. J. Occup. Sa. Ergon." 2013,19:551-571
[15]  Alexopoulos E.C., Stathi L.C., Charizani F. Prevalence of musculoskeletal disorders in dentists. "BMC Musculoskeletal Disorders" 2004,5:15
[16]  Leggat P.A., Smith D.R. Musculoskeletal disorders self-reported by dentists in Queensland, Australia. "Aust. Dent. J." 2005,51:324-327
[17]  Droeze E.H., Jonsson H. Evaluation of ergonomic interventions to reduce musculoskeletal disorders of dentists in the Netherlands, "Work" 2005,25:211-220
[18]  Shirzaei M., Mirzaei R., Khaje-Alizade A., Mohammadi M. Evaluation of ergonomic factors and postures that cause muscle pains in dentistry students' bodies. "J. Clin. Exp. Dent." 2015,7:e414-e418
[19]  Rafeemanesh E., Jafari Z., Kashani F.O., Rahimpour F. A study on job postures and musculoskeletal illnesses in dentists. "Int. J. Occup. Med. Environ. Health" 2013,25:515-520