Osoby niepełnosprawne – zatrudnienie a jakość życia

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia z 2001 roku istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu funkcjonowania w trzech obszarach:

• biologicznym – zniesienie, ograniczenie lub zaburzenie przebiegu czynności organizmu na skutek uszkodzenia jego narządów,


• indywidualnym – ograniczenie aktywności i działania w podstawowych sferach życia osobistego,


• społecznym – ograniczenie uczestnictwa w życiu społecznym swojego środowiska.

Niepełnosprawność organizmu we wszystkich trzech obszarach może przybierać różne formy. Decydują o tym różne czynniki, nie tylko czynniki wewnętrzne – indywidualne, bazujące na cechach osobistych, ale także czynniki środowiskowe, do których należą różne bariery architektoniczne i urbanistyczne jak  też brak dostępności do systemu edukacji, rehabilitacji, pomocy socjalnej oraz niewłaściwe postawy otoczenia wobec osób niepełnosprawnych.

Niepełnosprawność organizmu powoduje więc określone konsekwencje dla funkcjonowania człowieka w sytuacjach życia codziennego, zawodowego i społecznego. Mogą one przyjąć formę utrudnienia, ograniczenia lub uniemożliwienia  funkcjonowania na poziomie uważanym za normalny dla człowieka, biorąc pod uwagę jego wiek i płeć.

W piśmiennictwie można spotkać różne definicje osoby niepełnosprawnej, zarówno ogólne, potrzebne dla celów statystycznych i polityki społecznej, jak również definicje opracowywane dla określonych celów, w tym rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnienia, a także szkolnictwa specjalnego, różnych świadczeń i przywilejów.

Definicja ogólna podana przez T. Majewskiego  brzmi: osoba niepełnosprawna to taka, u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, stan, czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe (Majewski,1995). Jest ona  w założeniach zgodna z definicją podaną przez WHO.

Warto w tym miejscu przypomnieć też definicję, która znalazła się w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych, a która brzmi: Niepełnosprawne są osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, które mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji.

Definicja określona dla celów rehabilitacji zawodowej i społecznej podana została w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku z późniejszymi zmianami i brzmi: niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności wykonywanie pracy zawodowej.  

Ustawa wyróżnia trzy stopnie niepełnosprawności, a mianowicie: znaczny, umiarkowany i lekki, podając definicje osób dotkniętych tymi stopniami niepełnosprawności z uwzględnieniem kryterium zawodowego.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę, mającą naruszoną sprawność organizmu:

• niezdolną do podjęcia zatrudnienia,


• zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej, albo w zakładzie aktywności zawodowej, wymagającą niezbędnej pomocy w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby, w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

Zaliczenie do znacznego stopnia niepełnosprawności osoby nie wyklucza możliwości podejmowania przez tę osobę zatrudnienia, także poza zakładem pracy chronionej lub zakładem aktywizacji zawodowej.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych, częściowej lub okresowej pomocy innej osoby, w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby, w celu pełnienia ról społecznych.
Warto też zacytować definicję, opracowaną dla celów rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych, przyjętą w Konwencji i Zaleceniu Międzynarodowej Organizacji Pracy (1983 r.), która brzmi: „osoba niepełnosprawna, oznacza jednostkę, której szanse uzyskania, utrzymania i awansu we właściwym zatrudnieniu są poważnie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności oficjalnie orzeczonej” (Recommendation No 159, 1983, s1) .

Niepełnosprawność jest zjawiskiem bardzo złożonym, z uwagi na to osoby niepełnosprawne są grupą bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem rodzaju i stopnia niepełnosprawności, jak też wieku, płci, wykształcenia i kwalifikacji zawodowych.

Z uwagi na rodzaj niepełnosprawności można przyjąć podział na:

• Osoby z niepełnosprawnością fizyczną
  
  
  • osoby z niepełnosprawnością motoryczną, ruchową; z uszkodzeniem narządu ruchu, który umożliwia człowiekowi wykonywanie różnych ruchów i czynności oraz poruszanie się w przestrzeni,
  
  
  • osoby z niepełnosprawnością narządów wewnętrznych.
  
  
• Osoby z niepełnosprawności sensoryczną
  
  
  • osoby z niepełnosprawnością wzrokową, osoby niewidome i słabo widzące,
    
  • osoby z niepełnosprawnością słuchową, osoby głuche i słabo słyczące.
  
  
• Osoby z niepełnosprawności psychiczną
  
  
  • osoby z upośledzeniem umysłowym, z niepełnosprawnością intelektualną,
    
  • osoby z zaburzeniami psychicznymi, z zaburzeniam osobowości i zachowania,
    
  • osoby cierpiące na epilepsję, z zaburzeniami świadomości.
  
  
• Osoby ze złożoną niepełnosprawnością

(Majewski 1995)

Niepełnosprawność może być niepełnosprawnością wrodzoną lub nabytą. W związki z tym można wyróżnić:

• Dzieci z niepełnosprawnością od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa. Może być ona spowodowana czynnikami genetycznymi, wrodzonymi lub chorobami dziecięcymi,


• Osoby dorosłe, które  stały się niepełnosprawnymi w wieku aktywności zawodowej, na skutek różnych chorób lub wypadków (komunikacyjnych, podczas pracy),


• Osoby w starszym wieku, którzy stali się niepełnosprawnymi na skutek zmian zawiązanych ze starzeniem się organizmu.

(Majewski  2007)

Na podstawie danych Raportu Integracji główną przyczyną niepełnosprawności stanowią choroby – 77%, wypadki, urazy i zatrucia – 13% oraz wady wrodzone – 7%.Blisko co dwudziesta osoba stała się niepełnosprawna w dzieciństwie, najczęściej jednak niepełnosprawność powstaje między 40 a 55 rokiem życia

Każda osoba niepełnosprawna ma takie same potrzeby życiowe jak osoba sprawna. Niepełnosprawność powoduje jednak szereg utrudnień, ograniczeń lub nawet uniemożliwień w normalnym funkcjonowaniu w życiu osobistym, zawodowym i społecznym. Osoby niepełnosprawne mają więc różne dodatkowe potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Potrzeby te są na poziomie:  medycznym, psychologicznym, zawodowym, społecznym i socjalnym. Dla zaspokojenia tych dodatkowych potrzeb potrzebna jest rehabilitacja, dzięki której osoba niepełnosprawna może uzyskać warunki do samodzielnego i niezależnego funkcjonowania w swoim środowisku społecznym i zawodowym oraz uzyskania odpowiedniego rozwoju osobistego i odpowiedniej jakości życia. Można więc stwierdzić, iż jest to proces stwarzania lub przywracania do sytuacji życiowej uważanej za normalną dla człowieka żyjącego w określonej społeczności.

Rehabilitacja zawodowa

Podstawowym aktem prawnym dotyczącym rehabilitacji osób niepełnosprawnych w Polsce jest Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997r., (t.j. Dz.U. 2008 nr 14 poz. 92) wraz z kolejnymi zmianami oraz szereg rozporządzeń wykonawczych między innymi Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996r. w sprawie zakresu opieki zdrowotnej w zakładach pracy, a także regulacje Kodeksu Pracy o obowiązku umożliwienia integracji osób niepełnosprawnych w środowisku pracy poprzez zakaz ich dyskryminacji.

W Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z roku 1997 przyjęto następującą definicję rehabilitacji osób niepełnosprawnych: rehabilitacja jest to zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.

Rehabilitacja zawodowa wg. Międzynarodowej Organizacji Pracy jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie niepełnosprawnej takich usług jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, a następnie utrzymanie pracy oraz awans zawodowy w miejscu pracy.

Przyjmuje się, iż istnieją cztery podstawowe procesy rehabilitacyjne: leczniczy, psychologiczny, społeczny i zawodowy.

Rehabilitację zawodową poprzedza zazwyczaj rehabilitacja medyczna i psychiczna. System wczesnej rehabilitacji medycznej i psychicznej wiąże się w bezpośredni sposób z przywracaniem zdolności do pracy, a więc jest także zasadniczym elementem składowym rehabilitacji zawodowej. Od  wyników leczenia w dużej mierze zależy powodzenie w uzyskaniu pracy jak również w jej utrzymaniu. Właściwe zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, zgodnie z jej możliwościami i predyspozycjami, pozwala na uaktywnienie tych osób oraz zwiększa pozytywne efekty prowadzonej rehabilitacji. Potrzeby, ściśle wynikające z rodzaju niepełnosprawności, określane przez zespół medyczny, powinny być powiązane z potrzebami społecznymi uwzględniającymi płeć, wiek, zawód, miejsce zamieszkania oraz subiektywne potrzeby samej osoby niepełnosprawnej. Powodzenie integracji lub reintegracji zawodowej uzależnione jest od czasu rozpoczęcia rehabilitacji społecznej i zawodowej. Im szybciej podjęta, tym większa szansa na skuteczny powrót do życia zawodowego. Z drugiej strony właściwe zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, zgodnie z ich możliwościami i predyspozycjami, pozwala na uaktywnienie tych osób oraz zwiększa pozytywne efekty prowadzonej rehabilitacji.

Często efekty rehabilitacji medycznej i psychicznej decydują o powodzeniu i sukcesach rehabilitacji zawodowej. W rehabilitacji psychicznej dąży się do tego aby osoba niepełnosprawna:

• zaakceptowała fakt swojego kalectwa lub choroby,


• dostosowała się do ograniczeń związanych z ze schorzeniem lub kalectwem,


• przyjęła właściwą postawę w stosunku do innych osób,


• potrafiła realnie ocenić swoje możliwości w zakresie pracy zawodowej ora życia codziennego.

Zazwyczaj działania z zakresu rehabilitacji medycznej i psychicznej wyprzedzają podjęcie rehabilitacji zawodowej, lecz potem towarzyszą jej stale (przebiegają równolegle) i leżą u podstaw powodzenia w podjęciu zatrudnienia i jego utrzymania oraz zawodowych sukcesów. Z drugiej strony prawidłowe zatrudnienie, zgodne z możliwościami psychofizycznymi osoby niepełnosprawnej, może mieć funkcje terapeutyczne i decydować o efektach usprawniających. Może też wpływać na lepsze poczucie jakości życia  w porównaniu z osobami niepełnosprawnymi, biernymi zawodowo.

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych a jakość życia

Ocenia się, iż aktywność zawodowa może w pewnym zakresie kompensować osobie niepełnosprawnej ograniczenia wynikające z niepełnosprawności, a tym samym poprawić jakość życia. Aktywność zawodowa poza poczuciem, że jest się  potrzebnym innym, daje możliwość samorealizacji. Osoba niepełnosprawna, pracująca, ma znacznie więcej kontaktów społecznych, ma bardziej uregulowany tryb życia oraz posiada większe aspiracje i perspektywy awansu i rozwoju osobistego. Daje też poczucie niezależności materialnej i osobistej i w dużej mierze zabezpiecza przed marginalizacją społeczną (Maj,2007).  Praca niewątpliwie daje niezależność, a ta koreluje z poczuciem jakości życia.

Coraz częściej pojawia się też termin ergoterapia,  pojmowana jako terapia pracą. Można przez to rozumieć poprawę jakości życia, poczucie niezależności  i samorealizację.

Pojęcie poczucia jakości życia ma charakter temporalny i podlega zmianom czasowym. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych rozumienie temporalności odnosi się zarówno do percepcji własnej niepełnosprawności, jak i postaw społecznych wobec niej, w konsekwencji kształtuje ona także ich aktualną ocenę sytuacji życiowej. Dlatego dokonywanie pomiaru jakości życia  i uzyskane wyniki mogą stanowić wartościowe dane  dla polityki społecznej, edukacji, spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a także szeroko pojętej integracji. Pomiar poczucia jakości życia dokonany po realizacji zaprojektowanych działań integracyjnych może stanowić miernik ich skuteczności, a zarazem zachodzących zmian w osobie niepełnosprawnej na różnych płaszczyznach jej funkcjonowania.
(Parchomiuk, Byra 2006).

Na uwagę zasługują zależności pomiędzy jakością życia a relacjami społecznymi, wsparciem społecznym i możliwościami korzystania z dóbr dostępnych ogółowi społeczeństwa. Można też zauważyć, iż wiele wymiarów ma swoją specyfikę, gdy odnosimy je do osób niepełnosprawnych, czego przykładem jest zatrudnienie. Analiza każdego z wcześniej wymienionych czynników wskazuje na to, iż uwarunkowania jakości życia osób niepełnosprawnych są specyficzne, a często zależą od relacji społecznych, związanych z postawami społecznymi, w tym osób najbliższych, wobec osób niepełnosprawnych. Odczuwanie odrzucenia i braku akceptacji ze strony otoczenia nasila tendencję do zaniżonej samooceny. Źródłem satysfakcji z życia jest fakt bycia potrzebnym, a nie tylko tolerowanym (Sękowski 2006).

Praca w życiu człowieka, w tym niepełnosprawnego, zajmuje szczególne miejsce. Między innymi pełni funkcję instrumentalną, dzięki której osoba uzyskuje środki do zapewnienia egzystencji własnej i rodzinie. Zajmowana przez nią pozycja zawodowa wyznacza jej pozycję ekonomiczną. Wysokość otrzymywanego wynagrodzenia jest ważnym elementem mającym wpływ na podejmowane decyzje o założeniu rodziny i prokreację. Wyznacza również poziom jednostkowej niezależności, a także miejsce w hierarchii prestiżu społecznego i uznania. Wykonywanie pracy zawodowej pozwala również czuć się osobą niezależną i użyteczną społecznie oraz określa jej pozycję w hierarchii społecznej. Ponadto zaspakaja szeroko rozumiane potrzeby określane przez kulturę i strukturę grupy do które należy. Poprzez pracę człowiek porządkuje otaczający go świat zgodnie z własną wizją, a także może być to sposób na wyrażenie swego „ja”. (Poliwczak 2007).

Praca umożliwia rozwijanie umiejętności, doświadczanie osiągnięć, oraz potwierdzenie własnych zdolności sprostania oczekiwaniom zewnętrznym, co w konsekwencji doprowadza do wzrostu samooceny i pewności siebie oraz wpływa na poczucie jakości życia. Można więc stwierdzić, iż jakość życia niewątpliwie ma  związek z pracą i zatrudnieniem. Jej brak wyraźnie obniża poczucie jakości życia, z uwagi na to we wszystkich koncepcjach jakości życia praca zawodowa stanowi ważny jej wyznacznik.

To właśnie dzięki zatrudnieniu człowiek wzmacnia poczucie własnej wartości co jest bardzo ważne w przypadku osób niepełnosprawnych, które często mają zaniżoną samoocenę, oraz zaspokaja swoje potrzeby związane z kontaktem z innymi ludźmi. Pracę zalicza się do czynników, które bardzo przyśpieszają powrót do pełnej lub częściowej sprawności, ponieważ poprawia ogólną sprawność ruchową, wzmacnia obraz swojej osoby. Rehabilitacja może być bardziej efektywna  gdy osoba jest czynna zawodowo. Przeciwdziała też izolacji społecznej, daje możliwość kontaktu z innymi ludźmi.

Rola jaką odgrywa praca w życiu nie jest jednakowa, zależy bowiem od cech charakteru danej osoby oraz kultury i społeczeństwa w jakim żyje. Postawy wobec pracy zależą również od poziomu wykształcenia, posiadanych kwalifikacji, rodzaju wykonywanej pracy, miejsca, jakie zajmuje praca w systemie wartości danej osoby lub grupy społecznej do której przynależy, osiągnięcia w pracy zawodowej, poziomu satysfakcji czerpanej z jej wykonywania. Należy jednak brać pod uwagę fakt, iż w początkowym okresie adaptacyjnym, po podjęciu zatrudnienia, ocena jakości życia i samopoczucia psychicznego może być nawet gorsze aniżeli osób nie pracujących. Podjęcie pracy stawia przed osobą niepełnosprawną nowe wymagania, trudności, czasami lęki (np. lek przed utratą nowo otrzymanej pracy. Po okresie adaptacyjnym wzrasta zainteresowanie otoczeniem, polepsza się samopoczucie psychiczne oraz lepiej oceniane jest własne życie. Nowe kontakty zawodowe są w takich sytuacjach szansą dla osób niepełnosprawnych na wykorzystanie własnych umiejętności i realizację celów (Kurkus-Rozowska, Najmiec 2000)..

Wykonywana praca powinna być źródłem satysfakcji. Badania wskazują jednak, że wiele osób niepełnosprawnych nie jest w pełni zadowolonych ze swego zatrudnienia. Nie wynika to z niechęci do pracy zarobkowej, ale raczej z właściwości oferowanej im pracy, ponieważ nie zawsze proponuje im się pracę dostosowaną do  ich potrzeb, możliwości, ambicji i aspiracji zawodowych.
Brak możliwości spełniania się jako osoba pracująca powoduje zaburzenia w postrzeganiu siebie, która może osiągnąć sukces, z wysokim poczuciem własnej wartości oraz zdeterminowanej i gotowej do podejmowania  wszelkich wyzwań.

Utrata pracy jest bardzo krytycznym wydarzeniem życiowym człowieka. Burzy nie tylko system wartości, lecz także życie rodzinne. Generuje powstawanie zachowań patologicznych, jest czynnikiem konfliktogennym w rodzinie, powoduje obniżenie pozycji społecznej, wywiera negatywny wpływ na jej styl życia i samopoczucie, szczególnie wraz z przedłużaniem się stanu bezrobocia (Szczupał 2006).

Szczególnie niebezpieczne jest zjawisko tak zwanego długotrwałego bezrobocia, które może prowadzić do powstania wielu negatywnych tendencji:

• obniżenie sprawności intelektualnej oraz zanik kwalifikacji  i umiejętności nabytych w procesie kształcenia,


• zmniejszenie gotowości do podjęcia obowiązków zawodowych,


• obniżenie progu ambicji życiowych i zawodowych,


• przesunięcie odpowiedzialności za własne losy na instytucje lub rodzinę.

(Szczupał 2006).

Jak wynika z wypowiedzi studentów niepełnosprawnych, zdobycie wyższego wykształcenia ma ogromne znaczenie dla życia osobistego, społecznego i zawodowego. Pozwala ono na spełnienie zawodowe, niezależność zawodową, stałe zarobki oraz możliwość godnego życia. Wyższe wykształcenie według osób niepełnosprawnych daje satysfakcję oraz poczucie sensu życia i wyższej wartości. Umożliwia ono również  rozwój zainteresowań i samodzielności oraz kontakt z ludźmi. Konfrontując powyższe wypowiedzi osób niepełnosprawnych z definicją jakości życia Światowej Organizacji Zdrowia – Postrzeganie przez jednostkę swojej pozycji w życiu w kontekście systemów wartości i kultury, w której żyje oraz w odniesieniu do jej celów, oczekiwań, standardów i zainteresowań – możemy stwierdzić, iż  edukacja jest niewątpliwie wyznacznikiem jakości życia zwłaszcza dla osób dotkniętych kalectwem (Bilewicz 2006).

Negatywne następstwa dla jakości życia mogą mieć również przemiany kulturowe. Przemiany te ważne są również w aspekcie subiektywnego postrzegania jakości własnego życia. Kreowane przez media standardy normalności i życia w dobrobycie, skłaniają do porównań i negatywnych ocen własnej sytuacji (A.Krause 2006).

Bibliografia:

[1] Krause A., Następstwa globalnych i lokalnych przeobrażeń społecznych dla  
    jakości życia osób niepełnosprawnych, [w:] pod  red. Zofii Palak  Jakość życia  
    osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie, Wydawnictwo  
    Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2006
[2] Kurkus-Rozowska B.,Tokarski T., Najmiec A., Opracowanie zasad oceny postępu
     rehabilitacji medycznej i zawodowej na bazie procedur badawczych dla oceny  
     możliwości psychofizycznych wybranej grupy osób niepełnosprawnych z  
     dysfunkcja narządu ruchu. Praca CIOP 2000.
[3] Maj.K., O potrzebie badań nad aktywnością zawodową osób z ograniczoną  
    sprawnością w Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy pod red. A.  
    Brzezińska, Z.Woźniak, K.Maj, wyd. SWPS ”Academica”2007 13-22
[4]  Majewski T. Osoby niepełnosprawne – problemy, potrzeby i możliwości  
     zawodowe, w Gmina a niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski,  
     C.Miżejewski, W.Sobczak 2007, 11-21
[5] Majewski T. Możliwości zawodowe różnych kategorii osób niepełnosprawnych
      [w:] Gmina a niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski, C.Miżejewski,
     W.Sobczak 2007, 40-48
[6] Majewski T.Sobczak W. Zatrunienie osób niepełnosprawnych w Gmina a  
    niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski, C.Miżejewski, W.Sobczak 2007,  
    109-125
[7] Majewski T. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnyc, Centrum Badaczo-
     Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1995
[8] Parchomiuk M.,.Byra S., Rodzaj niepełnosprawności a poczucie jakości życia,
     [w:] Jakość życia a niepełnosprawność pod red Zofii Palak i in. Wydawnictwo  
     Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2006
[9] Poliwczak I., Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy  
     KIGR Warszawa 2007
[10] Serafin.R. Praca a niepełnosprawność (część 1), Praca i Rehabilitacja
     niepełnosprawnych, 2005, Nr 5 (85)  9-12
[11] Serafin.R. Praca a niepełnosprawność (część 2), Praca i Rehabilitacja
     Niepełnosprawnych, 2005, Nr 6 (86)  18-23
[12] Sękowski A., Postawy społeczne a poczucie jakości życia osób  
     niepełnosprawnych, [w:] pod  red. Zofii Palak  Jakość życia osób        
    niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie, Wydawnictwo Uniwersytetu  
    Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2006
[13] Szczupał B., Wybrane aspekty poczucia jakości życia bezrobotnych osób
    niepełnosprawnych, [w:] pod  red. Zofii Palak  Jakość życia osób
    niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie, Wydawnictwo Uniwersytetu
    Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin,  2006