Składki i świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego ZUS – ocena  
i przyszłość systemu

W latach 2003-2005 liczba nowo przyznawanych rent wypadkowych z tytułu niezdolności do pracy miała silną tendencję spadkową. Ich liczba zmalała bowiem z 4 364 w 2003 r. do 3051 w 2005 r. [6]. Na tendencję tę znaczny wpływ miały renty z tytułu wypadków w drodze do i z pracy, których w 2005 r. przyznano jeszcze 470, natomiast w 2004 r. już 242, a w 2005 r. zaledwie 46. Wszystkie te wypadki miały miejsce jeszcze w 2002 r., tj. przed wejściem w życie ustawy wypadkowej, natomiast przyznanie renty nastąpiło w latach następnych.

Należy podkreślia, iż od 1 stycznia 2003 r., tj. daty obowiązywania ustawy o ubezpieczeniu wypadkowym [1], renty będące następstwem wypadków w drodze do i z pracy nie są objęte tym ubezpieczeniem i są wypłacane z funduszu ubezpieczenia rentowego ZUS.
Fundusz wypadkowy obciążają więc jedynie świadczenia rentowe z tytułu wypadków w drodze do i z pracy, które zaistniały przed wejściem w życie ustawy wypadkowej.

Nowo przyznane renty z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych koncentrowały się w 8 sekcjach gospodarki: przetwórstwie przemys łowym, edukacji, budownictwie, górnictwie i kopalnictwie, handlu i naprawach, transporcie, gospodarce magazynowej i łączności, ochronie zdrowia i opiece społecznej oraz w rolnictwie, w których w 2005 r. przyznano 89,4% ogółu nowych rent.

Charakterystyczne jest, iż w sekcjach przetwórstwa przemysłowego, budownictwa, handlu i napraw, transportu, gospodarki magazynowej i łączności oraz rolnictwa dominowały renty przyznane z tytułu wypadków przy pracy (rys. 1). Szczególnie widoczne było to w sekcjach: budownictwo, handel i naprawy oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność. Renty przyznane w 2005 r. z tytułu chorób zawodowych dominowały natomiast w sekcjach: górnictwo i kopalnictwo, edukacja oraz ochrona zdrowia i opieka społeczna.

Rys. 1 Liczba nowo przyznanych rent z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych wg wybranych sekcji gospodarki w 2005 r.

Ocena funkcjonowania systemu składek i świadczeń

Od 1 kwietnia 2006 r. składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe dla płatników składek zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10 ubezpieczonych są w Polsce zróżnicowane zarówno na poziomie grup działalności, jak i płatników składek. W ciągu trzech lat funkcjonowania systemu ubezpieczenia wypadkowego obserwowano wzrost dochodów funduszu ubezpieczenia wypadkowego, przy jednoczesnym nieznacznym spadku wydatków z tego funduszu.
W wyniku tych tendencji, występujący jeszcze w 2003 r. bilans ujemny, wynoszący 379,5 mln zł, zmienił się w 2005 r. w bilans dodatni i wynosił 142,4 mln zł (Tabela 3.).

Tabela 3
PRZYCHODY I WYPŁATY Z FUNDUSZU WYPADKOWEGO ZUS
W LATACH 2003-2005

Wyszczególnienie	2003 r.	2004 r.	2005 r.
Przychody ze składek*	3 867 278	4 033 146	4 307 578
Wypłaty z funduszu*	4 246 737	4 206 983	4 165 198
Saldo*	– 379 459	– 173 837	+ 142 380

                   * w tys. zł
                    Źródło: http//www.zus.pl/bip/

Poprawa salda dochodów i wydatków funduszu ubezpieczenia wypadkowego, przy stałych stopach procentowych składek, była – zdaniem autora – z jednej strony wynikiem dobrej koniunktury gospodarczej i związanego z nią wzrostu płac oraz poprawy ściągalności składek przez ZUS, z drugiej zaś zmniejszania wypłaty świadczeń.

Spadek wypłat świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego był związany ze znacznym zmniejszeniem liczby nowo przyznawanych rent wypadkowych, m.in. z powodu wykluczenia wypadków w drodze do i z pracy z ubezpieczenia wypadkowego. Ponadto, wpływ na tę tendencję miała zapewne zmniejszająca się liczba wypadków przy pracy, zwłaszcza powodujących ciężkie skutki oraz chorób zawodowych.

Stopy procentowe składek dla grup działalności zostały od 1 kwietnia 2006 r. obniżone dla ok. 60% grup działalności, a dla 34% grup działalności pozostawione na dotychczasowym poziomie. Trudno jest obecnie ocenić stopień wpływu tych zmian na zmniejszenie przychodów ze składek i ostateczny bilans funduszu wypadkowego ZUS w 2006 r. Na stan tego bilansu znaczny wpływ będzie bowiem miało także saldo podwyżek i obniżek składek w ramach poszczególnych grup działalności.

Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6 marca 2006 r. [4] nie zmieniło tabeli przedziałów wartości wskaźników częstości stanowiących podstawę do ustalania cząstkowych kategorii ryzyka według wskaźników częstości wypadków przy pracy, chorób zawodowych oraz osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia. Dlatego też obowiązująca tabela nie uwzględnia w wystarczającym stopniu zmian w poziomie warunków pracy w Polsce w ostatnich latach, a występujące w niej rozpiętości wskaźników częstości i ustalone na ich podstawie kategorie ryzyka dla płatników składek nie gwarantują skutecznej motywacji do działań na rzecz poprawy warunków pracy w przedsiębiorstwach.

Wydaje się celowe opracowanie nowego rozporządzenia w sprawie różnicowania stopy procentowej składki, które obowiązywałoby od 1 kwietnia 2007 r. W celu zwiększenia motywacji pracodawców w kierunku poprawy warunków pracy, w nowym rozporządzeniu należałoby:

• zwiększyć liczbę grup działalności w celu lepszego uwzględnienia zróżnicowania ryzyka zawodowego


• zweryfikować kategorie ryzyka i stopy procentowe składek dla grup działalności na podstawie danych za lata 2003-2005


• dokonać zmian w załączniku zawierającym przedziały wartości wskaźników częstości, stanowiące podstawę do ustalenia cząstkowych kategorii ryzyka według wskaźników częstości wypadków przy pracy, chorób zawodowych oraz pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia.

Należy oczekiwać, iż wprowadzenie zaproponowanych zmian legislacyjnych wpłynie pozytywnie na zwiększenie w przedsiębiorstwach motywacji do podejmowania działań prewencyjnych. Ostatecznie powinno to prowadzić do poprawy warunków pracy oraz zmniejszenia kosztów wypłat świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego.

PIŚMIENNICTWO

[1] Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych. (Dz.U. nr 199, poz. 1673)

[2] Rzepecki J. Mechanizm różnicowania składki na ubezpieczenie wypadkowe.
„Bezpieczeństwo Pracy” 11(400)2004

[3] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r.
w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń
zawodowych i ich skutków. (Dz.U. nr 200, poz. 1692)

[4] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 marca 2006 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie różnicowania stopy procentowej składki
na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków. (Dz.U. nr 42, poz. 283)

[5] Zasady składania i wypełniania informacji o danych do ustalenia składki
na ubezpieczenie wypadkowe ZUS IWA. Poradnik dla płatników składek. ZUS,
Warszawa 2003

[6] Renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinne przyznane
w 2005 roku z powodu wypadków przy pracy, w drodze do lub z pracy oraz
chorób zawodowych. ZUS, Warszawa 2006 (także podobne opracowania wydane
w 2004 r. i 2005 r.)

[7] Informacja o świadczeniach pieniężnych z funduszu ubezpieczeń społecznych
oraz o innych świadczeniach (IV kwartał 2004 r. i IV kwartał 2005 r.). ZUS,
Warszawa 2005 i 2006.