Analiza ryzyka zawodowego

Kryteria dokonywania oceny ryzyka zawodowego dla pracujących w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne zostały zamieszczone w § 5 rozporządzenia Ministra Zdrowia, z dn. 22 kwietnia 2005 r. „w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki” (Dz.U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716 ze zm.).

Zgodnie z rozporządzeniem ocena ryzyka powinna być przeprowadzona na podstawie wszelkich dostępnych informacji o danym czynniku biologicznym z uwzględnieniem:

• klasyfikacji oraz wykazu szkodliwych czynników biologicznych
• rodzaju wykonywanych przez pracownika czynności, czasu i stopnia narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego
• potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego
• choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy
• stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wykonywaną pracą
• wskazówek organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.

W zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczniczych dla zwierząt, pracodawca powinien uwzględnić ponadto:

• informacje na temat potencjalnego występowania szkodliwego czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale i próbkach od nich pobranych
• zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego, o którym wiadomo, że jest obecny lub którego obecność jest podejrzewana u pacjenta lub u zwierzęcia oraz w materiałach i próbkach od nich pobranych
• ryzyko wynikające z rodzaju pracy.

O poziomie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki biologiczne decydują:

• czynniki biologiczne (stwierdzone lub potencjalne);
• rodzaj czynności wykonywanych przez pracownika;
• stosowane środki prewencji.

Wyeliminowanie ryzyka związanego z czynnikami biologicznymi jest możliwe sporadycznie. Z tego względu ocena ryzyka najczęściej stanowi podstawę do jego zredukowania. Pozwala również ustalić priorytety oraz wyznaczyć środki zapobiegawcze konieczne do zastosowania, a także dostarczyć informacji na temat skuteczności już istniejących.

Kiedy pracodawca dokonuje oceny ryzyka związanego z narażeniem na czynniki biologiczne?

Ocena ryzyka powinna być przeprowadzona przed przystąpieniem do pracy oraz należy ją okresowo weryfikować. Ponadto, ocenę ryzyka należy powtórzyć:

• w przypadku każdej zmiany warunków pracy, która może prowadzić do większego zagrożenia zatrudnionych
• po stwierdzeniu lub podejrzeniu zanieczyszczenia miejsca pracy
• w przypadku wystąpienia infekcji lub choroby pracowników, która może mieć związek z czynnościami wykonywanymi z udziałem czynnika biologicznego
• kiedy lekarz zakładowy, podejrzewając ewentualne problemy zdrowotne, zaleca pracodawcy skontrolowanie miejsca pracy.

Z uwagi na brak obowiązujących nie tylko w Polsce, ale i na świecie wartości normatywnych dotyczących dopuszczalnych stężeń czynników biologicznych w środowisku pracy, jak również ogólnie uznanych wartości progowych narażenia, ocena ryzyka związanego z narażeniem na czynniki biologiczne jest oceną jakościową.

Zasady postępowania podczas oceny ryzyka zawodowego

 związanego z zagrożeniami biologicznymi

Analiza ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki biologiczne, zgodnie z rozporządzeniem, jest procesem wieloetapowym i zawiera wiele elementów opisowych.

Zasady postępowania podczas oceny ryzyka zawodowego, związanego z narażeniem na czynniki biologiczne obejmują:

• zebranie dostępnych informacji dotyczących zagrożeń;
• identyfikację ekspozycji i narażonych pracowników;
• wyznaczenie środków ochronnych;
• kontrolę efektywności działań;
• informowanie pracowników;
• dokumentację.

Identyfikację zagrożeń i ekspozycji narażonych pracowników można określić na podstawie wywiadu i wizji lokalnej. Wywiad można przeprowadzać według kwestionariusza tzw. listy kontrolnej. Powinny znaleźć się w nim m.in. pytania dotyczące charakterystyki zagrożonych stanowisk pracy, rodzaju wykonywanych czynności, liczby narażonych osób, szkodliwych czynników biologicznych występujących na poszczególnych stanowiskach pracy, średniego czasu narażenia.

Zebranie dostępnych informacji dotyczących zagrożeń

Niezbędnym elementem oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami biologicznymi jest zebranie informacji o czynnikach biologicznych występujących lub mogących występować przy wykonywanych przez pracownika czynnościach, ich identyfikacja i klasyfikacjado określonej grupy zagrożenia (w skali 2 - 4), zgodnie z wykazem zamieszczonym jako załącznik nr 1 rozporządzenia (Dz.U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716 ze zm.).

Informacje dotyczące szkodliwych czynników biologicznych powinny ponadto uwzględniać:

• potencjalne skutki zdrowotne, czyli rodzaj choroby, którą dany czynnik może powodować, jej charakter (przewlekły, nawracający, zakaźny, infekcyjny itp.),
• zdolność do wywoływania zakażenia (dawka infekcyjna),
• możliwość skutecznego leczenia,
• drogi przenoszenia czynnika w środowisku,
• drogi wnikania do organizmu,
• zdolność do przetrwania w środowisku zewnętrznym (odporność na sterylizację, dezynfekcję).
• zdolności do produkcji toksyn czy wywoływania reakcji alergicznych,
• możliwość stosowania skutecznej profilaktyki - szczepień ochronnych i profilaktyki poekspozycyjnej, np. w przypadku wirusa HIV, tężca),
• aktualną sytuację epidemiologiczna (częstość występowania drobnoustroju w danej populacji pacjentów).

Identyfikacja ekspozycji i narażonych pracowników

Dla przeprowadzenia prawidłowej oceny ryzyka związanej z narażeniem na czynniki biologiczne decydujące znaczenie ma zdobycie wiedzy o warunkach pracy. W tym celu pracodawca powinien uzyskać informacje dotyczące technicznego przebiegu produkcji i procesów pracy. Techniczny przebieg produkcji i procesy pracy należy określić szczegółowo, nawet z podziałem na poszczególne etapy pracy. Czynności powinny być opisane jednoznacznie i precyzyjnie. Czynności należy rozważać pod względem możliwej ekspozycji (np. czy tworzy się aerozol, czy wykonywane są czynności manualne), czasu jej trwania, wrót narażenia.

Kolejnym elementem niezbędnym do oceny ryzyka jest analiza czynności wykonywanych przez pracownika. Należy je rozważać pod względem możliwej ekspozycji, m.in. czasu trwania czynności i dróg narażenia. Do czynności, na które należy zwrócić szczególną uwagę należą np. takie, podczas których może tworzyć się aerozol (pył), czynności manualne z wysokim ryzykiem skaleczenia, czynności przebiegające z czynnikami o niskiej dawce infekcyjnej lub należącymi do wysokiej grupy zagrożenia.

Należy pamiętać, że ryzyko zawodowe jest ściśle związane z warunkami pracy – na tych samych stanowiskach, ale w różnych warunkach (różnych zakładach pracy) zarówno zagrożenia biologiczne, jak i poziom oszacowanego ryzyka mogą być różne. W przypadku czynników biologicznych niezmiernie ważne jest powiązanie występowania czynnika biologicznego z wykonywanymi czynnościami. Sama obecność szkodliwego czynnika na danym stanowisku pracy nie decyduje o tym, że wszyscy pracownicy przebywający na tym stanowisku są jednakowo narażeni. Na przykład obecność na stanowisku pracy czynnika z grupy 3** stanowi zagrożenie wyłącznie dla pracowników wykonujących czynności manualne, gdyż czynniki te nie przenoszą się drogą powietrzną, lecz wyłącznie przez bezpośredni kontakt.

W ocenie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki biologiczne istotne jest pozyskanie informacji, czy przy czynnościach branych pod uwagę w ocenie ryzyka wystąpiły już zachorowania lub wypadki (dokładna analiza przyczyn i okoliczności) oraz czy są dostępne wyniki profilaktycznych badań z zakresu medycyny pracy. Takie dane pozwalają właściwie ocenić prawdopodobieństwo wystąpienia skutków zagrożenia czynnikami biologicznymi w miejscu pracy.

Rodzaje wykonywanych przez pracownika czynności w aspekcie narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne

Zgodnie z rozporządzeniem (Dz.U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716 ze zm.), przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki biologiczne istotny jest rodzaj wykonywanych przez pracownika czynności.

Pracownik może wykonywać czynności znając przynależność gatunkową stosowanego celowo w procesie pracy czynnika biologicznego. Są to tzw. czynności z zamierzonym (świadomym) użyciem czynnika biologicznego. Mają one miejsce w szczególnych przypadkach np. w laboratoriach. Przykładem czynności z zamierzonym stosowaniem czynnika biologicznego są prace z hodowlami komórkowymi, produkcja szczepionek, stosowanie szczepów referencyjnych, postępowanie z już zdiagnozowanymi próbkami itp.

W większości przypadków pracownik ma do czynienia z niezamierzonym występowaniem czynników biologicznych w miejscu pracy, np. odbiór i diagnozowanie próbek pochodzących od ludzi, przygotowywanie preparatów, sterylizacja, pranie bielizny szpitalnej, czyszczenie sprzętu medycznego itp.

Od rodzaju stwierdzanych czynności zależą obowiązki pracodawcy m.in. zapewnienie odpowiednich środków hermetyczności, tworzenie odpowiednich rejestrów, opracowywanie i zapewnienie stosowania przez pracowników odpowiednich procedur, obowiązek informowania o stosowaniu czynnika właściwej inspekcji sanitarnej itp

Wyznaczenie środków ochronnych

Stopnie hermetyczności

W ocenie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe czynniki biologiczne, w odróżnieniu od czynników chemicznych i fizycznych, nowym zagadnieniem jest przyporządkowanie wykonywanych czynności do stopnia hermetyczności. Stopień hermetyczności decyduje o ustaleniu przez pracodawcę środków ochronnych (środków hermetyczności) zapobiegających lub redukujących przypadkowe przeniesienie lub uwolnienie czynnika biologicznego poza miejsce pracy. Środki hermetyczności wyznacza się dla procesów przemysłowych oraz dla laboratoriów, zwierzętarni, pomieszczeń izolacyjnych dla ludzi i zwierząt. Środki hermetyczności przedstawione są w załączniku 4. i 5. do omawianego rozporządzenia.

W przypadku czynności wykonywanych z konkretnym (znanym) mikroorganizmem (czynności zamierzone) przyporządkowanie do poszczególnych stopni hermetyczności dokonywane jest na podstawie klasyfikacji czynników biologicznych do poszczególnych grup zagrożenia (w skali 2 - 4). Generalną zasadą jest, że dla szkodliwego czynnika biologicznego z grupy zagrożenia 2. przyjmuje się stopień hermetyczności 2., dla czynnika z grupy 3. – stopień hermetyczności 3. itd. przy czym, jeśli występują czynności z wieloma czynnikami, o przyporządkowaniu do stopnia hermetyczności decyduje czynnik należący do najwyższej grupy zagrożenia.

• W przypadku pracy ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi z grupy zagrożenia 1. należy stosować środki zapobiegawcze określone w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zasady dobrej praktyki laboratoryjnej.
• W przypadku czynności wykonywanych z niezamierzonym stosowaniem czynnika biologicznego, przyporządkowanie do poszczególnych stopni hermetyczności odbywa się w zależności od poziomu zagrożenia infekcyjnego, jakie dany czynnik może powodować, biorąc pod uwagę grupę ryzyka, prawdopodobieństwo wystąpienia czynnika i prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia.
• Do czynności, które mogą podwyższać poziom zagrożenia infekcyjnego należą np. prace, w których dochodzi do wytwarzania bioaerozoli, prace z czynnikami w wysokim stężeniu, czy czynności manualne z ryzykiem skaleczenia.
• Działania alergizujące i toksyczne nie mają wpływu na przyporządkowanie do stopnia hermetyczności, wymagają jednak podjęcia odpowiednich działań ochronnych.

 Dokumentacja

Z dokumentacji oceny ryzyka związanego z narażeniem na czynniki biologiczne powinno jasno wynikać, dla jakich czynności analiza ryzyka była przeprowadzona i jakie czynniki (skład gatunkowy oraz przynależność do grupy zagrożenia) zidentyfikowano przy wykonywanych przez pracownika czynnościach, jak długo trwa narażenie, jaki jest wynik oceny ryzyka oraz jakie środki ochronne i profilaktyczne zostały ustalone, a także wynik kontroli ich skuteczności. Przy dokumentowaniu oceny ryzyka należy uwzględniać wymagania rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Do oszacowania ryzyka zawodowego można wykorzystać metodę matrycy ryzyka według Polskiej Normy PN-N-18002 w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej uznając, że ciężkość następstw stwarzanych przez czynniki z 1 grupy zagrożenia jest mała, z 2 grupy średnia, z grupy 3 i 4- duża lub bardzo duża.