Sprawy ogólne BHP
PROMOCJA ZDROWIA W MIEJSCU PRACY

 

Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników

 

Źródło: Artykuł - Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników, autorstwa dr KATARZYNY HILDT-CIUPIŃSKIEJ i dr med. JOANNY BUGAJSKIEJ, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, Bezpieczeństwo Pracy, 2011, nr 9, s. 10-13

 

Zatrudnienie i warunki pracy są jednymi z wielu uwarunkowań zdrowia człowieka. W środowisku pracy istnieją różne czynniki (fizyczne, psychospołeczne), mogące przyczyniać się do występowania, bądź nasilania wielu dolegliwości. Zwykle jednak współwystępowanie wielu czynników (zarówno tych w miejscu pracy, jak i poza nim) powoduje powstanie trwałych schorzeń. Dlatego też dbałość o zdrowie pracowników nie powinna ograniczać się jedynie do przestrzegania przez nich przepisów bhp, ale wyrażać się również w samodzielnych działaniach na rzecz swojego zdrowia i samopoczucia. Najważniejszym czynnikiem determinującym zdrowie człowieka jest jego styl życia, na który składają się przede wszystkim: sposób żywienia, aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem, sen oraz unikanie substancji psychoaktywnych.

 

Wstęp

 

Praca jest dla większości ludzi jedną z naj­ważniejszych wartości w życiu. Stanowi nie tylko źródło korzyści materialnych, ale również satysfakcji, zadowolenia, poczucia własnej wartości, różnorodnych interakcji społecznych, wsparcia społecznego, czyli czynników niezwy­kle ważnych dla człowieka z punktu widzenia jego zdrowia, zwłaszcza psychospołecznego.

 

Praca, a dokładnie sposób jej wykonywania, warunki i organizacja może być też źródłem różnych problemów związanych ze zdrowiem. W Europie pracownicy najczęściej uskarżają się na: bóle pleców (24,7%), bóle mięśni (22,8%), zmęczenie (22,6%), stres (22,3%), bóle głowy (15,5%), drażliwość (10,5%), urazy (9,7%), problemy ze snem (8,7%), niepokój (7,8%), problemy ze wzrokiem (7,8%), problemy ze słuchem (7,2%), problemy ze skórą (6,6,%), ból brzucha (5,8%), trudności w oddycha­niu (4,8%), alergie (4,0%), choroby serca (2,4%) i inne (1,6%) [Za: Fourth European Working Condition Survey http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2006/98/ en/2/ef0698en.pdf)]. Najczęściej przyczyną dolegliwości zgłaszanych przez pracowników jest współwystępowanie szkodliwych czynni­ków w środowisku pracy oraz brak dbałości o zdrowie (niepodejmowanie zachowań prozdrowotnych).

 

Zapobieganie wymienionym dolegliwo­ściom powinno polegać na odpowiedniej organizacji pracy pod względem warunków fizycznych (używana siła, powtarzalność ruchów, drgania mechaniczne, hałas, oświe­tlenie, temperatura) oraz psychospołecznych (wymagania związane z pracą, kontrola, autonomia, poziom zadowolenia z pracy, wsparcie ze strony współpracowników, osób nadzorujących i kierownictwa), a także na po­dejmowaniu indywidualnej dbałości o zdrowie wyrażanej przez podejmowanie zachowań prozdrowotnych.


Promocja zdrowia (ang. health promotion) to podno­szenie zdrowia na wyższy poziom (poprawa, umacnianie, ulepszanie zdrowia). (W jęz. polskim słowo to najczęściej kojarzy się z propagowaniem zdrowia, co jest błędne).

Ważnym elementem promocji zdrowia pracowników (w tym profilaktyki wielu chorób) powinno być zwiększanie u ludzi świadomości dotyczącej czynników warunkujących zdrowie oraz samodzielnego dbania o dobry jego stan, zarówno w pracy, jak i poza nią. Takie podejście może przynieść także pracodawcy wiele korzy­ści, jak choćby mniejszą absencję, zwiększoną motywację i wydajność, a także lepszy wizeru­nek firmy jako pozytywnie kojarzącej się z or­ganizacją dbającą o zdrowie pracowników [1].

 

Zdrowie i jego determinanty

 

Zdrowie człowieka zależy od różnych czynników, które zgodnie z „polami zdrowia" M. Lalonde'a, dzielą się na cztery grupy: styl życia, czynniki genetyczne, środowisko, opieka medyczna. Ich procentowy udział jest przez wielu autorów różnie określany, choć sam Lalonde tego nie sprecyzował [2]. Autor koncepcji podkreślił jednak, iż styl życia i zachowania ludzi mają największy wpływ na ich zdrowie. Najczęściej podawany jest następujący pro­centowy rozkład tych czynników: styl życia (ok. 50%), czynniki genetyczne (ok. 20%), środowisko (fizyczne i społeczne, życia, pracy i nauki, ok. 20%), opieka medyczna (10%), [3].

 

Styl życia jest różnie definiowany. Według słownika socjologicznego jest to „pojęcie stosowane do syntetycznego opisu zróżnico­wania występującego między poszczególnymi kategoriami społecznymi lub zbiorowościami (...). Pod uwagę bierze się nie tylko kryteria ekonomiczne (...), lecz także ilość czasu wolne­go i sposoby jego spędzania, zainteresowania kulturalne, wzory zachowań, realizowane wartości i cele życiowe" [ Pacholski M., Słaboń A. Słownik pojęć socjologicznych. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków 1997, s. 181.]


Styl życia, określany jako „prozdrowotny", polega na przyjęciu wzorów świadomych za­chowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw [4]. Są to, inaczej mówiąc, świadome działania ukierun­kowane na poprawę lub utrzymanie w do­brym stanie zdrowia. Wśród nich wymienia się: racjonalne żywienie, aktywność fizyczną, dbałość o ciało (samobadanie - np. piersi u kobiet, znamion na skórze, przeprowadzanie profilaktycznych badań lekarskich), zachowa­nie bezpieczeństwa, odpowiedniej długości sen, unikanie substancji psychoaktywnych (niepalenie tytoniu, nieużywanie narkotyków, niestosowanie leków uspokajających/nasen­nych bez zalecenia lekarza, umiarkowane spożycie alkoholu).

 

Po 20 latach od ogłoszenia raportu Lalonde'a okazało się, że istnieje o wiele więcej czynników (głównie społeczno-ekonomicz­nych), wpływających na zdrowie, a dotąd nieuwzględnianych. Są to [5]:

 

  • status społeczno-ekonomiczny - naj­ważniejszy pojedynczy czynnik determinujący zdrowie
  • sieci wsparcia społecznego - wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół
  • edukacja - zwiększa możliwość kierowa­nia własnym życiem i kontrolowania swojego zdrowia; stwarza szansę na uzyskanie pracy (zarobków)
  • zatrudnienie i warunki pracy - bezrobocie stwarza ryzyko depresji, ograniczenia aktyw­ności życiowej; niekorzystne warunki pracy są przyczyną wielu chorób i urazów
  • środowisko fizyczne - naturalne: po­wietrze, woda, gleba oraz stworzone przez człowieka: miejsce zamieszkania, miejsce pracy, ruch drogowy
  • biologia i cechy genetyczne
  • zachowania zdrowotne - zależne od jednostki, czynników społecznych, od umie­jętności dokonywania właściwych wyborów
  • prawidłowy rozwój w dzieciństwie - pod­stawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczu­cia w dalszych latach życia
  • służba zdrowia.

 

Istnieje kilka propozycji modeli ilustrujących te zależności - jednym z nich jest „tęcza czyn­ników zdrowia" (rys. 1.)

 
Rys. 1. Tęcza czynników zdrowia [Na podstawie: G. Dahlgren, M. Whitehead Poiices and strategies to promote social equity in health. Institute for Future Studies, Stockholm, 1991. Opracowanie graficzne w języku polskim za: B. Woynarowska Edukacja zdrowot­na. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 46.]
 

Przykłady zachowań prozdrowotnych sprzyjających profilaktyce dolegliwości mięśniowo-szkieletowych

 

Przyjmuje się, że oprócz zaleceń profe­sjonalistów i działań zgodnych z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, każdy pra­cownik powinien samodzielnie dbać o swoje zdrowie, świadomie podejmując zachowania prozdrowotne. Spośród wielu zachowań sprzyjających zdrowiu, wybrano kilka, które wydają się najważniejsze z punktu widzenia promocji zdrowia pracowników. Są to: aktyw­ność fizyczna, racjonalne żywienie, skuteczne radzenie sobie ze stresem oraz odpowiedniej długości i jakości sen.

 

Aktywność fizyczna

 

Z literatury przedmiotu wynika, że po­wszechny brak aktywności ruchowej wśród ludzi, szczególnie wśród osób pracujących w pozycji siedzącej lub niewygodnej czy wymu­szonej, jest jedną z głównych przyczyn chorób mięśniowo-szkieletowych [6, 7, 8, 9].

Aktywność fizyczna to wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym, w czasie których czynność serca i oddech przyśpieszają się, pojawia się uczucie ciepła i pocenie. Wyróżnia się ćwiczenia fizyczne, jako zaplanowane i powtarzane ruchy ciała (w tym uprawianie sportu) i wysiłki fizyczne, związane z wieloma zajęciami i czynnościami w codzien­nym życiu (np. chodzenie pieszo, jazda na rowerze, praca w ogrodzie, sprzątanie), [3, 10].

 

Aktywność fizyczna nie tylko determinuje rozwój fizyczny człowieka (m.in. rozwój mię­śni), ale także kompensuje nadmierne unie­ruchomienie związane z pracą, czy biernym spędzaniem czasu wolnego. Rozpatrywać ją należy również w aspekcie psychospołecznym, ponieważ jest skuteczną formą radzenia sobie z nadmiernym stresem, a zorganizowane formy ruchu pozwalają na utrzymywanie kontaktów interpersonalnych [3].

W związku z coraz rzadszym podejmowa­niem aktywności ruchowej przez ludzi, zachęca się ich do zwiększania wysiłków fizycznych w codziennym życiu, np.: chodzenia pieszo, zamiast jazdy samochodem, celowego pozostawiania odcinka drogi do przejścia pieszo, wchodzenia po schodach, zamiast jeżdżenia windą. Z profilaktycznego punktu widzenia, ważne są wszystkie wysiłki fizyczne podejmo­wane w ciągu dnia, nie tylko te zorganizowane ćwiczenia, czy treningi [3]. Oto najnowsze za­lecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dla osób dorosłych (18-64 lata), [9]:

 

  1. Osoby dorosłe powinny wykonywać co najmniej 150 minut umiarkowa­nej aerobowej[1] aktywności fizycz­nej w ciągu tygodnia lub co najmniej 75 minut intensywnego wysiłku lub też równoważną kombinację umiarkowa­nej i intensywnej aktywności; aktyw­ność powinna być wykonywana w co najmniej 10-minutowych seriach.
  2. Dla uzyskania dodatkowych korzyści dla zdrowia, powinno się zwiększać umiarkowaną aktywność fizyczną do 300 minut tygodniowo lub podejmować intensywną aktywność przez 150 minut w tygodniu lub też równoważną kombinację umiarkow­anej i intensywnej aktywności.
  3. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie[2] po­winny być wykonywane z udziałem dużych grup mięśniowych, przez 2 lub więcej dni w tygodniu.

 

 

Źródło: opr. własne, na podst. Global Recommendations on Physical Activity for Health, WHO 2010, s. 26. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf (18.03.2010)



[1] Ćwiczenia aerobowe (tlenowe) - to rodzaj aktywności, która przyspiesza oddech i bicie serca, dzięki czemu do mięśni i narządów dociera więcej utlenionej krwi. Są to m.in.: szybki spacer (marsz), praca w ogródku, chodzenie po górach, jazda na rowerze, pływanie, bieg.

[2] Aktywność, która poprawia siłę i wytrzymałość mięśni (np. ćwiczenia siłowe, oporowe, wytrzymałościowe).

 

Pod pojęciem umiarkowanej aktywności fizycznej rozumie się wykonywanie czynności, przy których wydatek energetyczny wynosi 3­6 MET-ów (Metabolic Equivalents) [1MET=1kcal/kg/h - odpowiada to wydatkowi ener­]; jest to od 3 do 6 razy większy wysiłek niż w spoczynku. Czynności o umiarkowanym wysiłku fizycznym to np. szybki marsz, taniec, prace w ogrodzie, prace i codzienne czynności domowe, zbiory plonów, uczestnictwo w grach zespołowych i sporcie z dziećmi, spacery z psem, prace budowlane (np. malowanie), dźwiganie i prze­noszenie ciężarów (< 20 kg), [10].

 

Intensywny wysiłek fizyczny określa się jako aktywność przy której wydatek energetyczny wynosi ponad 6 MET-ów. Są to: biegi, chodze­nie/wspinaczka po górach, szybka jazda na rowerze, aerobik, szybkie pływanie, uprawianie sportu i gry zespołowe (np. tenis, piłka nożna, hokej, koszykówka), dźwiganie i przenoszenie ciężarów (> 20 kg).

 

Aktywność fizyczna ma na celu nie tylko zminimalizowanie skutków, jakie niesie za sobą rodzaj wykonywanej pracy, ale również zwięk­szenie ogólnej zdolności do pracy. Regularny ruch, oprócz poprawy kondycji fizycznej, poma­ga także radzić sobie ze stresem, co w efekcie pozwala łatwiej i lepiej sprostać wymaganiom fizycznego i psychospołecznego środowiska pracy. Trzeba jednak pamiętać, że aktywność fizyczna stwarza także ryzyko wystąpienia urazów w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, zwłaszcza u osób, podejmujących ćwiczenia bez odpowiedniego przygotowania (rozgrzewki). Niekiedy z kolei dolegliwości są tak dokuczliwe, że niemożliwe jest podejmo­wanie jakiejkolwiek formy zwiększonego ruchu [9]. Profilaktycznie zaleca się zatem regularną, trwającą przez dłuższy czas aktywność o umiar­kowanym wysiłku fizycznym, m.in.: pływanie (najmniej obciążające układ mięśniowo-szkieletowy), bieganie, taniec, marsz, jazdę na rowerze.

 

Żywienie

 

Żywienie jest jedną z podstawowych potrzeb biologicznych (fizjologicznych) człowieka. Tylko jednak racjonalne (zbilansowane) żywienie sprzyja dobremu samopoczuciu, utrzymaniu dobrego zdrowia, odporności na choroby oraz dyspozycji do pracy. Prawidłowe żywienie zapo­biega nadwadze, a tym samym nadmiernemu obciążeniu układu mięśniowo-szkieletowego, wielu chorobom (np. osteoporozie, nadciśnie­niu, cukrzycy, niektórym nowotworom) oraz zwiększa odporność na stres.

Współcześnie funkcjonuje wiele propozycji dotyczących sposobów odżywiania i diet, nie zawsze zgodnych z zaleceniami specjalistów. Na świecie istnieje także wiele odmian „pira­midy zdrowego żywienia" (graficzny model żywienia); trzeba jednak pamiętać o uwarun­kowaniach środowiskowych i kulturowych, w których one powstały. Instytut Żywności i Żywienia opracował własną propozycję, dostosowaną do warunków polskich (rys. 2.).

 

Rys. 2. Piramida zdrowego żywienia

 

Dla lepszego zrozumienia i łatwiejszego zapamiętania zasad prawidłowego żywienia warto przytoczyć zalecenia żywieniowe S. Bergera [ Za: B. Woynarowska Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 301] (zasada 6 + 1 „U" w żywieniu):

 


  1. Urozmaicenie - w każdym posiłku, w miarę możliwości, każda grupa pro­duktów
  2. Umiarkowanie - jedzenie wg potrzeb i utrzymywanie optymalnej masy ciała
  3. Uregulowanie - stała częstotliwość, wielkość i jakość posiłków
  4. Umiejętność przyrządzania posiłków
  5. Unikanie - nadmiaru tłuszczów, cukru, soli, alkoholu
  6. Uprawianie aktywności fizycznej - sport, ćwiczenia lub spacer, zwłaszcza dla osób o siedzącym trybie życia

+ Uśmiech - z uśmiechem łatwiej żyć, bądź optymistą[1] ©

 

Źródło: opr. własne, na podst. B. Woynarowska Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 301.

 

 

 Skuteczne radzenie sobie ze stresem

 

Stres jest różnie definiowany oraz różnie odczuwany przez ludzi. Obecnie podkreśla się, że stres to specyficzna relacja między środowiskiem a człowiekiem, oceniana jako: zagrażająca równowadze organizmu, powo­dująca negatywne pobudzenie emocjonalne, nadmierna w stosunku do potrzeb odpowiedź fizjologiczna obejmująca zmiany neurohor­monalne [11]. Według Lazarusa i Folkman, stres „jest to określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniania jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi" [12]. Czynniki wywołujące stres (stresory) mogą być różne (fizyczne, psychiczne, społeczne) i w związku z tym należy je też łącznie i wielopłaszczyzno­wo rozpatrywać.

 

Skuteczne radzenie sobie ze stresem pozwala uniknąć lub zminimalizować jego negatywny

wpływ na organizm człowieka. Brak rozładowy­wania stresu związanego z życiem pozazawodowym może determinować funkcjonowanie pra­cownika, kumulować się ze stresem związanym z pracą, a w efekcie prowadzić do zachwiania równowagi między pracą i życiem poza nią.

 

Są różne sposoby radzenia sobie ze stresem. Istnieją nieświadome mechanizmy obronne organizmu (pełniące funkcję adaptacyjną) oraz świadome, wyuczone w trakcie życia jednostki sposoby, zarówno zapobiegania wystąpieniu stresu, jak i radzenia sobie z jego objawami. Według Lazarusa i Folkman radzenie sobie ze stresem jest procesem, który obejmuje „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wy­siłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby" [12]. Lazarus wyróż­nił cztery sposoby radzenia sobie ze stresem:

 

  • poszukiwanie informacji - dokonywanie przeglądu cech sytuacji stresowej, aby zdobyć wiedzę, potrzebną do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej, bądź do przewartościowania szkody lub zagrożenia
  • bezpośrednie działania - podejmowanie działań w zależności od wymagań otoczenia i ce­lów osobistych, np. wyrażanie złości, pragnienie zemsty, ucieczka, przyjmowanie lekarstw
  • powstrzymywanie się od działań - często korzystniejsze jest zaniechanie, niż podjęcie niewłaściwego działania
  • intrapsychiczne metody zaradcze - obej­mują nie tylko takie mechanizmy lub sposoby obrony, jak zaprzeczenie, pozorowanie reakcji, czy projekcja, lecz także unikanie zagrożenia i dążenie do oddzielenia się od niego, aby osiągnąć poczucie kontroli.

 

Konkretne praktyki antystresowe to na przykład indywidualnie dobrane ćwiczenia fizyczne (rozładowanie napięcia, zwiększanie, odporności i wydolności organizmu, zwięk­szanie poczucia własnej wartości), techniki relaksacyjne, służące wyciszeniu, odprężeniu (np. słuchanie muzyki, spacer na świeżym powietrzu, medytacje, joga itp.), czy też zain­teresowania pozazawodowe, hobby (służące głównie odwróceniu uwagi od problemu).

 

Spośród wielu różnych metod radzenia sobie z negatywnymi skutkami stresu, każdy powinien znaleźć najodpowiedniejsze dla siebie sposoby, bądź wypracować własne. Oto praktyczne rozwiązania dla zredukowania nadmiernego stresu:

 

  1. Stosuj techniki relaksacyjne (np. ćwiczenia oddechowe, joga).
  2. Sprawiaj sobie drobne przyjemności (np. słuchanie ulubionej muzyki, czyt­anie książek, oglądanie ulubionych filmów itp.).
  3. Spotykaj się ze znajomymi/przyjaciółmi.
  4. Zmieniaj otoczenie, środowisko (w miarę możliwości wyjeżdżaj poza miejsce zamieszkania, wychodź do te­atru, kina, na koncert itp.).
  5. Znajdź sobie hobby.

 

Źródło: opr. własne

 

Wszelkie formy rozładowywania napięcia mają za zadanie głównie odwrócenie uwagi od stresujących sytuacji i skupienie jej na czymś innym (najlepiej sprawiającym przyjemność), przynoszącym relaks i odprężenie. W tym kon­tekście najlepsze efekty przynosi aktywność ruchowa. Nie musi to być intensywny trening; wystarczy spacer, który jest najszybszą, naj­prostszą i najtańszą formą ruchu.

 

Sen

 

Ważnym elementem równowagi między pracą i odpoczynkiem jest sen nocny, pełniący funkcję regeneracyjną dla organizmu (przede wszystkim dla układu nerwowego i mięśniowo-szkieletowego), [13, 14]. Sen odpowiedniej długości i jakości może być częścią promocji zdrowia pracowników, czy też profilaktyki dolegliwości (zwłaszcza mięśniowo-szkieletowych). Brak snu powoduje m.in.:

-   obniżenie zdolności psychofizycznych

-   bóle i zawroty głowy

-   bóle w obszarze układu mięśniowo-szkieletowego

-   problemy z koncentracją uwagi i pamięcią

-   większe ryzyko wystąpienia chorób: cukrzycy, nadwagi i nadciśnienia

-   mniejszą odporność na stres

-   obniżenie nastroju, niekiedy depresję.

 

Objawy te mogą powodować pogorszenie sprawności psychofizycznej, a tym samym większe ryzyko wypadków, gorszą jakość wykonywanej pracy, większą podatność na stres itp. Zaleca się zatem odpoczynek nocny trwający co najmniej 7-8 godzin oraz przestrzeganie pewnych zasad higieny snu dla zapewnienia lepszej jego jakości [14]:

-   chodzenie spać zawsze o tej samej porze

-   unikanie drzemek w ciągu dnia

-   wietrzenie sypialni

-   unikanie ciężkostrawnych posiłków tuż przed snem

-   unikanie mocnej herbaty, kawy, alkoholu przed snem.

 

Podsumowanie

 

Podsumowując należy podkreślić, że promocja zdrowia pracowników powinna mieć miejsce zarówno w środowisku pracy, jak i poza nim. Wydaje się, że dbałość o zdrowie, jako samodzielnie podejmowane działania, powinna być kwestią priorytetową. Takie zachowania zdrowotne, jak aktywność ruchowa, racjonalne żywienie, czy odpowiedniej jakości i długości sen, powinny stanowić tło do dalszych działań, podejmowanych także w miejscu pracy. Przede wszystkim należy umiejętnie zarządzać swoim czasem, tzn. tak, aby oprócz obowiązków zawodowych i pozazawodowych (związanych m.in. z rodziną, opieką nad dziećmi), pamiętać sobie, o swoim zdrowiu i czasie na odpoczynek.

 

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1] Promowanie zdrowia i działań prozdrowotnych w miejscu pracy - informacje dla pracodawców. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. w: http://osha.europa.eu/pl/publications/factsheets/pl_93.pdf (7.09.2011)

[2] M. J. Wysocki, M. Miller Paradygmat Lalonde'a, Światowa Organizacja Zdrowia inowe zdrowie publiczne. „Przegl. Epidemiol." 2003; 57:505-12

[3]  B. Woynarowska Edukacjazdrowotna. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007

[4]   W. C. Cockerham New directions in health iifestyle research. "Int. J. Public Health" 2007(52):327-328

[5]  Strategies for Population Health. Investingin the Health of Canadians. Minister of Supply and Services, Canada 1994. http://www.phac-aspc.gc.ca/ph-sp/pdf/strateg-eng.pdf (24.01.2011)

[6]  A. K. Blangsted, K. Sogaard, E. A. Hansen, H. Hannerz, G. Sjogaard One-year randomized controlled trial with diffe­rent physical-activity programs to reduce musculoskeletal symptoms In the neck andshoulders among Office Workers. "Scand. J. Work Environ. Health" 34(1)2008:55-65

[7]  J. Bugajska, D. Żołnierczyk-Zreda, K. Hildt-Ciupińska Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy „Bezpieczeństwo Pracy" 4(475)2011

[8] A. Młodzka-Stybel Wybrane zagrożenia wśrodowisku pracy - prognozy i priorytety badawcze Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia wPracy. „Bezpieczeństwo Pracy" 1(424)2007T. Morken, N. Magreoy, B. E. Moen Physicalacti- vity is associated with a low prevalence of musculoskeletal disorders in the Royal Norwegian Navy: a cross sectional study. BMC Musculoskeletal Disorders 2007, 8:56

[9] Global Recommendations on Physical Activity for Health, WHO 2010. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf (7.09.2011)

[10] What is Moderate-intensity and Vigorus-intensity Physical Activity? World Health Organization. http://www.who.int/dietphysicalactivity/physical_activity_intensity/en/index.html (21.01.2011)

[11] M. Konarska Fizjologiczne podstawy stresu. [w]: D. Koradecka (red.) Bezpieczeństwo i higiena pracy. Centralny Instytut Ochrony Pracy-Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2008, s. 119-134

[12]  R. S. Lazarus, S. Folkman (1984) za: I. Heszen-Niejodek Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki t. 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 465-492

[13] J. W. Kalat Biologiczne podstawy psychologii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007

[14] K. Komosińska, B. Woynarowska Zachowanie odpo­wiedniego rytmu pracyiodpoczynku [w]: B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, s. 209-221

 

Publikacja opracowana na podstawie wyników I etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy", sfinansowanego wlatach 2008­-2010 w zakresie badań naukowych i prac rozwojo­wych ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy- Państwowy Instytut Badawczy.