Logo CIOP CIOPMapa serwisu English version
CIOPWsteczPoziom wyżejCIOP
.. | 1/2002 | 2/2002 | 3/2002 | 4/2002

Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy

Numer 2 (32) 2002

Azydek sodu – dokumentacja
Renata Soćko, Jan Stetkiewicz


Azydek sodu jest białym, krystalicznym ciałem stałym bez zapachu. Stosowany jest w syntezach organicznych, w produkcji materiałów wybuchowych oraz jako środek napędowy w samolotach odrzutowych. Azydek sodu jest głównym czynnikiem generującym gaz w samochodowych poduszkach powietrznych, które są coraz częściej stosowane na świecie. Ponadto azydek sodu znalazł zastosowanie jako herbicyd, insektycyd, nematocyd, fungicyd i bakteriocyd. W laboratoriach azydek sodu wykorzystuje się do konserwacji odczynników. Był również stosowany jako lek obniżający ciśnienie.
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84, z późniejszymi zmianami) azydek sodu został sklasyfikowany jako substancja bardzo toksyczna i substancja niebezpieczna dla środowiska. Oznakowano go symbolami niebezpieczeństwa: R28 − działa bardzo toksycznie po połknięciu, R32 − w kontakcie z kwasami uwalnia bardzo toksyczne gazy, oraz R50/53 − działa bardzo toksycznie na organizmy wodne, może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym.
Azydek sodu nie wykazuje działania rakotwórczego i teratogennego. Działa embriotoksycznie tylko w dużych dawkach. Związek ten wykazuje działanie mutagenne w komórkach bakterii, roślin i ssaków.
Azydek sodu zarówno u ludzi jak i u zwierząt powoduje zespół objawów ze strony układu sercowonaczyniowego w postaci obniżenia ciśnienia krwi, częstoskurczu oraz niedokrwienia mięśnia sercowego. U osób narażonych często występują bóle głowy. Związek ten wykazuje ponadto działanie drażniące na oczy i górne drogi oddechowe.
Zaburzenia wywołane azydkiem sodu związane są z zahamowaniem aktywności katalazy krwi i uszkodzeniem procesów fosforylacji, a szczególnie przemiany kwasu adenozynodwufosforowego w kwas adenozynotrójfosforowy. Azydek sodu wpływa na układ krążenia wywierając działanie rozkurczające na mięśnie gładkie obwodowych naczyń krwionośnych, co prowadzi do obniżenia ciśnienia krwi.
Zaproponowano przyjęcie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego azydku sodu na poziomie 0,3 mg/m³. Jest ona zgodna z wartością obowiązującą w większości państw. Powinna zapobiec głównie skutkom działania drażniącego azydku sodu oraz powinna znacznie zredukować ryzyko efektów sercowonaczyniowych i ograniczyć występowanie bólów głowy u pracowników narażonych. Ze względu na to, że skóra stanowi istotną drogę narażenia, proponuje się oznaczenie azydku sodu na liście NDS symbolem "Sk".

Cyjanamid wapnia – dokumentacja
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki


Czysty cyjanamid wapnia (CC) jest nielotnym, niepalnym ciałem stałym. Handlowy CC ma barwę szarą, zawiera małe ilości karbidku wapnia, siarczków, tlenków i azotków krzemu, żelaza i glinu.
Cyjanamid wapnia jest stosowany w syntezie organicznej jako materiał do produkcji cyjanku wapnia i dicyjanamidu. Jest także używany do odsiarczania stali. Wykorzystuje się go w rolnictwie jako nawóz sztuczny (azotniak), środek chwastobójczy i grzybobójczy. W latach 70. XX w. cyjanamid wapnia był stosowany jako lek w leczeniu choroby alkoholowej.
Głównym kierunkiem działania cyjanamidu wapnia po narażeniu inhalacyjnym jest działanie drażniące na drogi oddechowe, oczy i skórę. Powoduje nietolerancję alkoholu przejawiającą się przejściowymi zaburzeniami naczyniowo-ruchowymi, tzw. efekt antabusowy. Po doustnym podaniu substancji obserwowano także działanie hepatotoksyczne.
Działanie toksyczne tego związku polega na inhibicji aktywności dehydrogenazy aldehydowej, co doprowadza do znacznego nagromadzenia się we krwi aldehydu octowego, gdyż nie ulega on dalszemu utlenieniu do kwasu octowego.
Badania przeprowadzone na zwierzętach doświadczalnych nie wykazały zależności efektu toksycznego od wielkości narażenia. Ustalono natomiast, że u ludzi dawka 50 mg/dzień jest minimalną dawką terapeutyczną, która może być przyjęta jako wartość LOEL dla człowieka. U pacjentów obserwowanych podczas długotrwałej kuracji cyjanamidem wapnia w dawce 50 ÷ 150 mg/dzień występowały przypadki alergicznej reakcji skórnej, zawroty głowy, mdłości, ból głowy. U 128 alkoholików leczonych CC, w dawce 50 mg/dzień przez 4 miesiące, nie wykazano działania hepatotoksycznego i tyreotoksycznego cyjanamidu. Obserwowano jedynie znaczący wzrost liczby białych ciałek krwi i powrót do normy po zaprzestaniu podawania CC.
Przeprowadzone badania lekarskie 65 pracowników zatrudnionych przy produkcji cyjanamidu wapnia (średnio 19 lat) i długotrwale narażanych na ten związek o stężeniu 8,3 mg/m³ i mniejszym nie wykazały (w porównaniu z populacją generalną) istotnych zmian w układzie oddechowym, pokarmowym, nerwowym, krążenia oraz skłonności do infekcji.
Na podstawie powyższych danych oraz wyników badań ludzi w środowisku pracy, a także biorąc pod uwagę zmienność reakcji w populacji ludzkiej (możliwość występowania efektu antabusowego po spożyciu alkoholu po zakończeniu pracy) proponuje się przyjęcie wartości 1 mg/m³ jako NDS cyjanamidu wapnia.
Brak jest podstaw do ustalenia NDSCh.
Ze względu na to, że skóra stanowi istotną drogę narażenia (wartość medialnej dawki śmiertelnej po podaniu substancji na skórę królika i szczura − DL50s < 1000 mg/kg oraz dermatozy u zatrudnionych przy produkcji CC) proponuje się oznaczenie cyjanamidu wapnia w wykazie NDS symbolem "Sk".

Etanol – dokumentacja
Andrzej Starek


Etanol jest stosowany jako rozpuszczalnik, środek konserwujący, półprodukt do syntezy organicznej i używka. Poziom zawodowego narażenia na etanol, mierzony stężeniem tego związku w środowisku pracy, nie przekracza na ogół obowiązującej w Polsce wartości NDS, chociaż 73 pracowników było narażonych na większe stężenia.
Z obserwacji na ludziach wynika, że etanol w stężeniach powyżej 9400 mg/m³ działa drażniąco na oczy i górne drogi oddechowe. Nie ma informacji na temat zatruć tym związkiem oraz odnośnie do układowych zmian patologicznych u ludzi w warunkach przemysłowych. Wiadomo jednak, że związek ten, spożywany w dużych ilościach przez dłuższy czas, wywołuje wieloukładowe i wielonarządowe zmiany patologiczne, określane mianem choroby alkoholowej.
Ostra toksyczność etanolu u zwierząt laboratoryjnych jest znikoma. Natomiast duże dawki etanolu zarówno
u ludzi jak i zwierząt działają fetotoksycznie i teratogennie. Ponadto etanol może być promotorem procesu nowotworowego w obrębie przełyku, żołądka i wątroby.
Na podstawie danych o działaniu drażniącym etanolu u ludzi we wszystkich państwach, z wyjątkiem Polski, przyjęto wartość NDS na poziomie 1900 mg/m³.
Biorąc za podstawę wartość LOEL i dwa współczynniki niepewności, obliczono wartość NDS etanolu na poziomie 2350 mg/m³. Zaproponowano wartość NDS równą 1900 mg/m³. Nie znaleziono podstaw do zaproponowania NDSCh i DSB.

Mangan i jego związki nieorganiczne – dokumentacja
Marek Jakubowski, Halina Sińczuk-Walczak


Narażenie zawodowe na mangan występuje głównie w trakcie wydobywania i przetwarzania rud manganu, podczas produkcji stopów, w stalowniach, podczas spawania i produkcji suchych ogniw. W przeszłości narażenie zawodowe było bardzo duże. Obecnie stężenia manganu w powietrzu środowiska pracy mieszczą się w zakresie od 0,01 do kilku lub kilkunastu mg/m³. W Polsce liczba osób narażonych na mangan w stężeniach powyżej wartości NDS (0,3 mg/m³) wynosiła w 1994 r. ok. 3500.
Układem krytycznym w przypadku narażenia zawodowego na mangan jest układ nerwowy. Stwierdzono także wpływ narażenia na czynność układu oddechowego i na reprodukcję. Efektami krytycznymi stanowiącymi obecnie podstawę do przyjęcia wartości NDS są wczesne objawy manganizmu w postaci zaburzeń motorycznych oraz skutków neurobehawioralnych, jak tremor i osłabienie pamięci, możliwe do wykrycia w stadium przedklinicznym za pomocą testów psychologicznych. Na przełomie lat 80. i 90. opublikowano kilka prac epidemiologicznych zawierających wyniki badań z tego zakresu. Uzyskano także znaczny postęp w dziedzinie statystycznego opracowywania wyników, wprowadzając zamiast poszukiwania wartości NOAEL metodę dawki wyznaczającej.
Umożliwiło to określenie wartości dolnego 95% ograniczenia dawki wyznaczającej (BMDL10) dla wystąpienia zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej, drżenia rąk i czasu reakcji. Wynosiła ona dla pyłu całkowitego odpowiednio 2,2; 3,4 i 4,8 mg/m³ ⋅ lata pracy. Ponieważ przyjmuje się, że wartość BMDL10 jest 2÷3-krotnie mniejsza niż wartość NOAEL, proponuje się pozostawienie wartości NDS na poziomie 0,3 mg/m³. Ze względu na to, że efekty działania manganu na układ nerwowy są wynikiem kumulacji, nie proponuje się wprowadzenia wartości NDSCh.

Metakrylan butylu – dokumentacja
Bożena Patelska, Jolanta Skowroń, Halina Puchalska


Metakrylan n-butylu jest estrem nienasyconego kwasu metakrylowego oraz alkoholu n-butylowego. Występuje w postaci klarownej, bezbarwnej cieczy o aromatycznym zapachu.
Metakrylan n-butylu jest stosowany do produkcji przezroczystych tworzyw sztucznych (tzw. szkła organicznego), które są stosowane w budownictwie, przemyśle motoryzacyjnym, meblowym, spożywczym (opakowania żywności). Jest składnikiem wyrobów medycznych (protezy dentystyczne, cement dentystyczny, spoiwa ortopedyczne, szkła kontaktowe) i kosmetycznych (sztuczne paznokcie). Duże zastosowanie mają włókna syntetyczne na bazie polimetakrylanów. Żywice metakrylanowe stosowane są jako materiał izolujący w przewodach elektrycznych oraz jako warstwa powierzchniowa gumy i szkła.
Ocenia się, że liczba osób narażonych w Polsce na działanie metakrylanu butylu wynosi kilkanaście tysięcy.
W warunkach pracy zawodowej głównymi drogami narażenia na metakrylan n-butylu są układ oddechowy i skóra. Metakrylan n-butylu należy do substancji o działaniu drażniącym na oczy, drogi oddechowe oraz skórę. Następstwami zatruć ostrych u ludzi mogą być podrażnienia błon śluzowych dróg oddechowych, zapalenie oskrzeli i płuc, podrażnienie i zapalenie spojówek, stany zapalne i uczuleniowe na skórze. Efekty działania układowego tego związku, które obserwowano u zwierząt doświadczalnych, to zaburzenia oddychania, zmiany ciśnienia tętniczego, zmiany w pracy serca, zmiany w wątrobie i w korze mózgowej.
W dostępnym piśmiennictwie nie ma wyników badań wskazujących na działanie rakotwórcze metakrylanu n-butylu oraz jego wpływu na rozrodczość.
Istnieje możliwość mutagennego działania metakrylanu n-butylu (pozytywny wynik testu Aimesa). W badaniach przeprowadzonych na zwierzętach wykazano jego działanie embriotoksyczne i teratogenne.
W światowych wykazach normatywów higienicznych dopuszczalne stężenia metakrylanu n-butylu ustalono w Szwecji, gdzie określono je na poziomie: NDS − 300 mg/m³ oraz NDSCh − 450 mg/m³, z zaznaczeniem działania uczulającego (SEN), a także w Rosji, gdzie obowiązuje wartość PDK równa 30 mg/m³.
Za podstawę do obliczenia wartości NDS dla metakrylanu n-butylu przyjęto doświadczenie przeprowadzone na królikach, świnkach morskich i szczurach, które narażano inhalacyjnie na ten związek w stężeniu 5000 mg/m³ (LOAEL) przez 8 godzin (analogia do 8-godzinnego dnia pracy). U zwierząt obserwowano podrażnienie błon śluzowych górnych dróg oddechowych, przyspieszenie oddechu i pogorszenie sprawności ruchowej. Po przeprowadzeniu obliczeń zaproponowano wartość NDS dla metakrylanu n-butylu wynoszącą 100 mg/m³ oraz wartość NDSCh − 300 mg/m³. Wartości normatywów proponuje się oznakować symbolem I − substancja o działaniu drażniącym oraz A − substancja o działaniu uczulającym. Nie ma podstaw do zaproponowania wartości DSB w materiale biologicznym dla metakrylanu n-butylu.

Metanol – dokumentacja
Andrzej Starek


Metanol jest substancją szeroko stosowaną jako półprodukt w syntezie organicznej, jako rozpuszczalnik, komponent wielu preparatów i paliwo samochodowe. Średnie stężenie ważone tego związku w powietrzu może osiągać wartość 880 mg/m³, a stężenie chwilowe − 4000 mg/m³. W 1994 r. w Polsce liczba osób narażonych na metanol o stężeniach przekraczających 100 mg/m³ (NDS) wynosiła 23.
Metanol może wywierać ostre i przewlekłe działanie toksyczne na ludzi i zwierzęta. Ostre zatrucie tym związkiem, również w warunkach przemysłowych, nierzadko kończy się zejściem śmiertelnym. W symptomatologii ostrego zatrucia wyróżnia się 3 okresy: fazę narkotyczną, okres utajenia oraz uszkodzenia OUN, w tym narządu wzroku, w wyniku kwasicy metabolicznej. Najbardziej wrażliwymi gatunkami na toksyczne działanie metanolu jest człowiek i naczelne.
U zwierząt laboratoryjnych metanol w wysokich stężeniach wywiera działanie embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne.
Wartości NDSCh i NDS obliczono na podstawie obserwacji ludzi narażonych na metanol o średnim stężeniu chwilowym (15 min) 1380 mg/m³ (475÷4000 mg/m³), u których stwierdzono objawy ze strony OUN i zaburzenia widzenia. Zaproponowano utrzymanie dotychczasowej wartości NDS metanolu na poziomie 100 mg/m³ oraz NDSCh − 300 mg/m³. Zwrócono uwagę na oznakowanie normatywów symbolem Sk wskazującym na łatwe wchłanianie metanolu przez skórę oraz symbolem Ft informującym o wpływie na ciążę.
Ponadto zaproponowano i uzasadniono wartości DSB metanolu obecnego w próbkach moczu pobieranych pod koniec zmiany roboczej lub całej zmiany, odpowiednio na poziomie 6,5 lub 5 mg/l.

Mrówczan etylu – dokumentacja
Konrad Rydzyński, Jolanta Gromadzińska


Mrówczan etylu jest łatwo rozpuszczalną cieczą o przyjemnym owocowym zapachu. Jest stosowany w przemyśle spożywczym jako polepszacz smaku, jako składnik niektórych środków grzybo- i owadobójczych, a także jako rozpuszczalnik dla niektórych surowców, np. w przemyśle obuwniczym czy włókienniczym.
Związek ten jest zaliczany do grupy substancji o umiarkowanej toksyczności dla człowieka. Działa drażniąco na drogi oddechowe i oczy. Nie wykazano jego działania kancerogennego i mutagennego.
Przypuszcza się, że działanie drażniące na błony śluzowe jest spowodowane hydrolizą mrówczanu etylu w kontakcie z wodą i uwalnianiem kwasu mrówkowego i alkoholu etylowego.
Na podstawie danych z pracy Flury i Zernika (za Grant, 1962), którzy stwierdzili drażniące działania związku na drogi oddechowe, oraz uzasadnień dla standardu higienicznego w innych państwach, proponuje się podnieść najwyższe dopuszczalne stężenie na stanowisku pracy do poziomu zharmonizowanego z wartościami obowiązującymi w innych państwach. Ponieważ pary mrówczanu etylu w stężeniu 990 mg/m³ mogą wywołać łagodne podrażnienie oczu utrzymujące się przez kilka godzin po przerwaniu narażenia, należy tę wartość uznać za najniższe stężenie działające u ludzi (LOEL). W celu ustalenia wartości NDS należy wprowadzić następujące wartości współczynników niepewności: 2 − dla przejścia od dawki LOEL do NOAEL; 2 − dla zabezpieczenia osób szczególnie wrażliwych.
Stąd NDS = 990 mg/m³ / 2 ⋅ 2 = 247,5 mg/m³.
Zaproponowano przyjęcie wartości NDS równej 250 mg/m³. Wartość NDSCh proponuje się ustalić na poziomie 2 ⋅ NDS, czyli równą 500 mg/m³.

Platyna metaliczna – dokumentacja
Marek Jakubowski


Platyna jest srebrzystoszarym metalem szlachetnym. Jest stosowana jako katalizator w samochodach, w procesach uwodornienia, odwodornienia, izomeryzacji i utleniania w przemyśle chemicznym. Znajduje także zastosowanie w przemyśle elektronicznym, w medycynie oraz w przemyśle jubilerskim.
Toksyczność metalicznej platyny jest znikoma. Podanie szczurom do przewodu pokarmowego ziaren platyny o średnicy 1,5 μm spowodowało niewielkie zmiany martwicze nabłonka przewodu pokarmowego i obrzmienie nabłonka kanalików nerkowych. Platyna nie powodowała śmierci zwierząt w największej z zastosowanych dawek (25 mg/kg m.c.). W wyniku narażenia inhalacyjnego szczurów na metaliczną platynę znakowaną izotopem 191Pt w pierwszym dniu w płucach pozostało 93,5%, a w tchawicy 3,9% aktywności. Eliminacja platyny z płuc odbywała się głównie z udziałem nabłonka migawkowego, a połknięte ziarna pyłu były wydalane z kałem. Jedynie niewielki odsetek dawki uległ wydaleniu z moczem.
Ze względu na małą toksyczność metalicznej platyny zaproponowano przyjęcie wartości NDS równej 1 mg/m³. Wartość ta jest zgodna z wartością indykatywną UE oraz wartościami zalecanymi przez ACGIH, NIOSH i OSHA w USA.

Tlenek wapnia (pyły) – dokumentacja
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek  Dobecki


Tlenek wapnia jest nielotnym, niepalnym, higroskopijnym ciałem stałym bez zapachu. Znajduje zastosowanie w budownictwie do wyrobu zapraw murarskich i cementu, w przemyśle chemicznym do zmiękczania wody, do oczyszczania solanki, produkcji wapna bielącego, sody i karbidu, do zmydlania tłuszczów przy produkcji stearyny, do wyrobu farb wapiennych, w produkcji szkła, papieru, w hutnictwie i metalurgii jako dodatek szlakujący, w gazownictwie i koksownictwie do oczyszczania gazu z gazów kwaśnych. Jest składnikiem preparatów czyszcząco-polerujących. Ma zastosowanie w leśnictwie jako środek owadobójczy, w rolnictwie jako nawóz sztuczny, a także w cukrownictwie do defekacji i w garbarstwie do odwłosiania skór.
Głównym skutkiem narażenia na pyły tlenku wapnia jest działanie drażniące. U ludzi narażonych zawodowo na pyły tlenku wapnia obserwowano skutki działania drażniącego na:
− skórę: zaczerwienienie, plamkowata wysypka, obrzęk, tworzenie się pęcherzyków pomiędzy palcami
− oczy: łzawienie, ból, zaczerwienienie, zapalenie spojówek, zapalenie rogówki
− układ oddechowy: nieżyt nosa, perforacja przegrody nosowej, kaszel, drapanie w gardle, zapalenie gardła i krtani
− przewód pokarmowy: nudności, wymioty, zaczerwienienie błon śluzowych.
Przy ustalaniu wartości NDS pyłów tlenku wapnia wzięto pod uwagę dane, według których tlenek wapnia o stężeniu 9-10 mg/m³ nie wykazywał działania drażniącego u ludzi narażonych zawodowo na tę substancję. Przyjmując wartość stężenia 10 mg/m³ jako NOAEL dla ludzi oraz uwzględniając jednocześnie filozofię zastosowaną przez ACGIH, opartą na analogii do wodorotlenku sodu i wapnia, proponuje się utrzymać wartość NDS dla tlenku wapnia na aktualnie obowiązującym poziomie 2 mg/m³ i wartość NDSCh − 6 mg/m³.

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne – dokumentacja
Andrzej Sapota


W latach 1980 i 1984 eksperci z EPA za decydujący dla ustalenia wielkości ryzyka nowotworowego w odniesieniu do WWA uznali podział tych związków na rakotwórcze i nierakotwórcze. Podjęto próbę zastosowania do całej klasy WWA wartości SF wyznaczonego dla benzo(a)pirenu. W przeszłości podobny sposób postępowania przyjęto w celu obliczenia ryzyka związanego z narażeniem na PCDD i PCDF. W koncepcji tej założono, że B(a)P jest związkiem wzorcowym, a siła działania rakotwórczego (nazwana względnym współczynnikiem kancerogenności − WWK) innych związków obliczana jest w stosunku do B(a)P. Wartość WWK równa 0 oznacza brak aktywności rakotwórczej związku. Rozwinięcie tej koncepcji i zastosowanie odpowiedniego modelu matematycznego do obliczenia WWK na podstawie dostępnych wyników badań przeprowadzili Nisbet i LaGoy (1992). Tylko dibenzo(a,h)antracen ma wartość WWK większą od jedności. Wartości WWK dla 4 związków rakotwórczych z grupy WWA wynosiły 0,1; dla trzech innych 0,01; WWK dla pozostałych związków wynosi 0,001.
Nisbet i LaGoy analizując wyniki badań Pfeiffera (1977) zastosowali wyznaczone przez siebie wartości WWK do obliczenia oczekiwanej liczby przypadków nowotworów. Stwierdzili, że szczególnie w zakresie niskich dawek liczba oczekiwanych przypadków nowotworów była zgodna z tymi, jakie uzyskano w warunkach doświadczalnych.
Liczne badania epidemiologiczne wykonane u pracowników narażonych na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), w tym również benzo(a)piren, wykazały wyraźną zależność między narażeniem na te mieszaniny i wzrostem ryzyka powstawania nowotworów. W środowisku pracy WWA występują w powietrzu
w postaci par lub aerozoli. Znajdujące się w powietrzu WWA najczęściej osadzone są na pyle.
W celu ustalenia wartości NDS postanowiono uwzględnić 9 związków z grupy WWA o działaniu rakotwórczym, biorąc pod uwagę ich siłę działania. W tym celu wprowadzono pojęcie równoważnika kancerogenności (A), obliczonego ze wzoru:




Wartości współczynników siły działania kancerogennego (k) dla 9 WWA podano w tabeli. Natomiast C1 ÷ C9 wyrażają stężenia poszczególnych WWA, uzyskane z pomiarów.
Przyjęto wartość NDS równą 0,002 mg/m³, czyli taką, jaką przyjęto w Polsce dla benzo(a)pirenu. Wartość A≤0,002 mg/m³ powinna zabezpieczyć przed dodatkowym ryzykiem powstawania nowotworów.

Na górę strony

Siedziba instytutu
Strona głównaIndeks słówStrona BIPCIOP