CZYNNIKI BIOLOGICZNE Tematy badawcze - opracowania ARTYKUŁY Nowości wydawnicze Serwis nt. czynników biologicznych w dziale BHP-Info

CZYNNIKI BIOLOGICZNE - informacje ogólne - opracowania

Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczalnych
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy  2004, nr 3(41), s. 17–39      

dr RAFAŁ L. GÓRNY
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
41-200 Sosnowiec
ul.Kościelna 13

Słowa kluczowe: biologiczne czynniki szkodliwe, ocena narażenia, normy, wartości referencyjne.
Key words: biohazards, exposure assessment, standards, reference values.


Ekspozycja na czynniki biologiczne często prowadzi do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowotnych u narażonych osób. Wypracowanie wartości normatywnych i (lub) referencyjnych dla biologicznych czynników szkodliwych obecnych w powietrzu jest warunkiem koniecznym zachowania właściwego stanu środowiska zarówno pracy, jak i pozazawodowego, a także właściwej jego kontroli i oceny.
W artykule dokonano przeglądu istniejących w piśmiennictwie przedmiotu standardów, propozycji wartości normatywnych i wartości referencyjnych dla takich biologicznych czynników szkodliwych, jak: bakterie, grzyby,  substancje pochodzenia drobnoustrojowego (np. endotoksyny i  subtylizyna), alergeny zwierzęce (kota, psa i roztoczy) oraz środowisk specjalnych (szpitali czy pomieszczeń ambulatoryjnych), a także powierzchni w pomieszczeniach, gdzie wymagana jest duża czystość powietrza.
Wszechstronnie przedstawiono istniejący stan prawny w tej dziedzinie w Polsce, a ponadto omówiono ograniczenia związane z praktycznym stosowaniem wartości normatywnych i problemy związane z dokonywaniem oceny zagrożeń spowodowanych  bioaerozolami, przy braku kryteriów interpretacyjnych wyników pomiarów.

UWAGI  WSTĘPNE

Biologiczne czynniki szkodliwe stanowią bardzo ważny i coraz częściej doceniany problem zarówno medycyny pracy, jak i zdrowia publicznego. Analizy ocen epidemiologicznych wskazują, że w skali całego świata co najmniej kilkaset milionów ludzi jest narażonych  na ich działanie (Dutkiewicz, Górny 2002). Szacuje się, że tego typu narażenie występuje, nie licząc pozazawodowego środowiska wnętrz, w co najmniej 148 specjalistycznych grupach zawodowych  należących do 22 kategorii dużych gałęzi gospodarki (Dutkiewicz i in. 2002).
Narażenie na czynniki biologiczne w środowisku zawodowym i pozazawodowym jest zatem powszechne i często prowadzi do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowot-nych, poczynając od prostych podrażnień i dolegliwości, przez reakcje alergiczne, aż do wy-stąpienia infekcji, chorób zakaźnych i reakcji toksycznych. Najpowszechniejsze zagrożenie w środowisku pracy biologiczne czynniki szkodliwe stwarzają jako składniki bioaerozoli, które  przenoszone drogą powietrzno-pyłową lub powietrzno-kropelkową wnikają do organizmu przez skórę, błony śluzowe czy  ukłucie krwiopijnych stawonogów, a rzadziej dostają się do organizmu drogą pokarmową, która nie jest drogą typową dla zakażeń zawodowych (Bioaero-sols... 1999; Dutkiewicz, Jabłoński 1989).
Jak się wydaje, warunkiem sine qua non zachowania prawidłowego stanu środowiska pracy i pełnego komfortu zdrowotnego jest właściwa kontrola narażenia ludzi oraz  parametrów zanieczyszczenia środowiska biologicznymi czynnikami szkodliwymi.

KRYTERIA  OCENY

Środkiem  osiągnięcia wspomnianego wcześniej celu może być wypracowanie odpowiednich wytycznych i standardów, które byłyby powszechnie akceptowane i pozwoliłyby na odpowiednią interpretację wyników pomiarów.
W odróżnieniu od większości czynników chemicznych i fizycznych, w skali światowej nie ma powszechnie akceptowanych kryteriów oceny narażenia na czynniki biologiczne, jak również ogólnie uznanych wartości normatywnych (referencyjnych) i zaleceń metodycznych (Bioaerosols... 1999; Maroni i in. 1995; Rao i in. 1996). Wynika to przede wszystkim z faktu, że:
– wciąż nie ma zadowalających danych epidemiologicznych określających relację między narażeniem na dany czynnik a skutkiem zdrowotnym wywołanym jego działaniem
– wrażliwość każdego organizmu eksponowanego na działanie danego biologicznego czynnika szkodliwego jest indywidualną jego cechą, co przekłada się na trudność w jednoznacznym określeniu skutków takiego działania
– wciąż niewystarczające są dane źródłowe (pomiarowe) dotyczące najpowszechniej występujących w środowisku bioaerozoli
– nie ma standaryzacji metod pomiarowych (np. brak standardowych poborników) i  metod doświadczalnych.

Choć są podejmowane liczne inicjatywy zmierzające do normalizacji tej sfery problemowej – by wymienić tu tylko wprowadzanie w życie zapisów dyrektywy 2000/54/WE do polskiego systemu prawnego czy utworzenie w ramach Światowej Organizacji Zdrowia grupy eksperckiej przygotowującej poradnik „Guidance for biological agents in the indoor environment”, na wzór istniejącego już poradnika dla chemicznych czynników szkodliwych – wciąż jednak nie ma ogólnie akceptowanych kryteriów oceny narażenia na czynniki biologiczne.
Ze względu na ograniczony dostęp do danych, opisujących relację między stężeniem biologicznego czynnika szkodliwego a skutkiem zdrowotnym wywołanym jego działaniem –  normy lub ich propozycje, o ile w ogóle są opracowane na tej bazie, nie mają w praktyce po-wszechnego zastosowania. Większość dostępnych standardów czy rekomendacji jest określana na podstawie obrazu klinicznego choroby(ób) wywołanej(ych) działaniem danego czynnika biologicznego i przy uwzględnieniu  procedury jego poboru, zastosowania działań remediacyjnych oraz zapobiegawczych bez wyznaczania limitów ilościowych dla stężenia danego czynnika w powietrzu. Niemniej jednak istnieją w piśmiennictwie przedmiotu dość liczne liczbowe wartości standardów, norm lub propozycji wartości dopuszczalnych, które pomagają w interpretowaniu uzyskanych empirycznie danych pomiarowych. Mają one zazwyczaj charakter wartości arbitralnych lub względnych. W arbitralnie wyznaczonych wartościach normatywów określono poziomy stężeń czynników biologicznych (np. dla całości mikroflory lub dla specyficznego gatunku), które uznaje się za akceptowane lub nieakceptowane. Są one zazwyczaj wyznaczane przez indywidualnych badaczy czy grupy naukowców (ekspertów) lub są  określane na podstawie wyników przekrojowych badań prowadzonych w normalnych śro-dowiskach bez odniesienia do specyficznych skutków zdrowotnych wywołanych oddziaływaniem czynników biologicznych (tj. nie precyzują relacji między dawką a odpowiedzią organi-zmu). Określają one poziomy stężeń, które normalnie występują w danym środowisku lub jego części, i wówczas każde stwierdzone pomiarem przekroczenie tak wyznaczonej wartości jest traktowane jako niezwyczajne i wskazuje na możliwość występowania dodatkowego źródła zanieczyszczenia. Arbitralne wartości są też określane (zwykle na poziomie równym lub zbliżonym poziomowi detekcji stosowanej metody) dla mikroorganizmów (np. grzybów), które wywołują poważne skutki zdrowotne.
W ustalaniu względnych wartości normatywów wykorzystuje się zwykle relacje między stężeniami czynników biologicznych w próbach mierzonych jednocześnie w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym. Przyjmuje się zasadę, że jeżeli wartości stężeń w środowisku wewnętrznym są mniejsze od tych w środowisku zewnętrznym, wówczas stan środowiska wewnętrznego jest oceniany jako dobry i(lub) akceptowany. Stosunek stężeń wewnątrz –zewnątrz świadczy też o ewentualnym istnieniu wewnętrznych źródeł emisji. Względne me-tody oceny stosuje się też podczas porównywania jakościowego bądź przy konfrontacji częstości występowania, np. określonych rodzajów czy gatunków mikroorganizmów.